راهنمای مقالات بازپس‌گرفته‌شده (Retracted Articles): چرا مقاله ریترکت می‌شود و چگونه باید ارجاع داد؟

مقالات علمی بازپس‌گرفته‌شده یا ریترکت شده (Retracted Articles) بخش مهمی از چرخه دانش هستند که نشان می‌دهند پژوهش علمی همواره در معرض بازبینی و اصلاح قرار دارد. یک مقاله ممکن است به دلیل خطاهای جدی در روش‌شناسی، دستکاری داده‌ها، تخلفات پژوهشی یا حتی اشتباهات سهوی نویسندگان بازپس‌گیری شود. اگرچه ریترکت شدن یک مقاله می‌تواند اعتبار نویسندگان یا مجله را تحت تأثیر قرار دهد، اما در عین حال نشانه‌ای از سلامت نظام علمی و تعهد به شفافیت و صداقت پژوهشی محسوب می‌شود.

با وجود اهمیت این موضوع، بسیاری از پژوهشگران و دانشجویان نمی‌دانند که چگونه باید با مقالات بازپس‌گرفته‌شده برخورد کنند یا هنگام ارجاع به آن‌ها چه نکاتی را رعایت نمایند. نادیده گرفتن ریترکت بودن یک مقاله ممکن است باعث وارد شدن خطا به نتایج پژوهش‌های جدید شود، در حالی که آگاهی از دلایل ریترکت شدن و رعایت شیوه‌های صحیح ارجاع می‌تواند به ارتقای کیفیت و اعتبار تحقیقات علمی کمک کند.

بازپس‌گیری مقاله علمی: ضرورت‌ها، پیامدها و راهکارهای اخلاقی

در فرآیند پژوهش علمی، گاه ممکن است مقاله‌ای به دلایلی ناخواسته یا حتی مستقل از قصور پژوهشگر بازپس‌گرفته شود. از سوی دیگر، ارجاع به مقالاتی که بعدها بازپس‌گرفته شده‌اند نیز اشتباهی رایج است. در هر دو حالت، دستورالعمل‌های نسبتاً دقیقی در جامعه علمی وجود دارد که باید رعایت شوند. این مقاله به بررسی این دستورالعمل‌ها، دلایل رایج بازپس‌گیری مقالات، پیامدهای آن و شیوه صحیح ارجاع به چنین منابعی می‌پردازد.

دلایل ریترکت مقاله: تفاوت میان خطا و تقلب

بازپس‌گیری مقالات عمدتاً ناشی از دو نوع انگیزه است: اول، اشتباهات صادقانه علمی و دوم، تخلفات اخلاقی یا تقلب. در حالت نخست، پژوهشگر ممکن است پس از کشف اشتباهی در نتیجه‌گیری یا داده‌ها، تصمیم به بازپس‌گیری داوطلبانه مقاله خود (self-retract) بگیرد. این نوع «خودبازپس‌گیری» معمولاً با درک و همدلی جامعه علمی مواجه می‌شود و نشانه‌ای از صداقت علمی و توانایی اصلاح خطاها تلقی می‌گردد.

در مقابل، اگر مقاله به دلیل جعل داده، سرقت علمی، ارائه اطلاعات نادرست درباره نویسندگان، ارسال هم‌زمان به چند مجله یا تخلف از اصول اخلاقی پژوهش بازپس‌گرفته شود، این موضوع از دید جامعه علمی بسیار جدی‌تر تلقی می‌شود و می‌تواند آثار منفی جدی بر اعتبار، فرصت‌های شغلی و تأمین مالی آینده پژوهشگر داشته باشد.
 

فرآیند ریترکت مقاله: مراحل و توصیه‌ها

بازپس‌گیری مقاله، به‌ویژه در صورت وقوع اشتباهی غیرعمدی، فرآیندی دشوار و پرتنش برای پژوهشگر است. با این حال، اغلب مجلات معتبر علمی دستورالعمل‌هایی مشخص برای این موضوع ارائه کرده‌اند. نخستین گام، اطلاع‌رسانی به تمامی هم‌نویسندگان است. سپس باید با هیئت تحریریه یا سردبیر مجله تماس گرفته و دلایل بازپس‌گیری را شرح داد. در صورت نبود اطلاعات کافی در وب‌سایت مجله، بهتر است مستقیماً از سردبیر راهنمایی خواسته شود. در موارد خاص، دریافت مشاوره حقوقی نیز توصیه می‌شود.

به عنوان نمونه، انتشارات Elsevier در چنین مواردی یادداشت رسمی بازپس‌گیری را با عنوان مشخص در شماره جدید مجله منتشر می‌کند، نسخه آنلاین مقاله را با یادداشت بازپس‌گیری همراه کرده و فایل PDF را با واترمارک مشخص می‌کند تا کاربران از وضعیت مقاله آگاه باشند.
 

آیا می‌توان به مقالات بازپس‌گرفته‌شده ارجاع داد؟

پاسخ کوتاه این است: «بله، اما با احتیاط». ارجاع به چنین مقالاتی تنها در صورتی مجاز است که به‌روشنی در متن مقاله جدید، وضعیت ریترکت مقاله ذکر شود. برخی پژوهشگران برای نقد دانش‌های نادرست یا بررسی پیشینه پژوهش‌ها به مقالات بازپس‌گرفته‌شده ارجاع می‌دهند، ولی در عمل، تنها کمتر از ۵٪ این ارجاعات به وضعیت بازپس‌گیری اشاره می‌کنند که این موضوع می‌تواند اعتبار پژوهش جدید را زیر سؤال ببرد.

نحوه ارجاع به مقالات بازپس‌گرفته‌شده

ارجاع به مقالات بازپس‌گرفته‌شده (ریترکت شده) یکی از چالش‌های جدی پژوهشگران است. از یک سو، حذف کامل این مقالات از چرخه علمی می‌تواند موجب از دست رفتن بخشی از تاریخ پژوهش شود و از سوی دیگر، استفاده نادرست از آن‌ها باعث گمراهی و ایجاد خطا در تحقیقات جدید خواهد شد. به همین دلیل، نهادهای علمی بین‌المللی دستورالعمل‌های مشخصی برای نحوه ارجاع به این مقالات تدوین کرده‌اند.

استانداردهای بین‌المللی برای ارجاع

بر اساس استانداردهای نشر علمی، در صورت ارجاع به یک مقاله بازپس‌گرفته‌شده، باید به‌طور واضح به وضعیت آن اشاره شود. بسیاری از سبک‌های استنادی (مانند APA، Vancouver و MLA) توصیه می‌کنند که واژه [Retracted] یا «بازپس‌گرفته‌شده» در انتهای رفرنس درج شود. به عنوان مثال:

Smith J. (2018). Title of the Article. Journal of Medical Studies. 45(3): 120-128. [Retracted]

این کار باعث می‌شود که خوانندگان متوجه شوند مقاله مورد استناد از چرخه اعتبار علمی خارج شده است.

توصیه‌های نهادهای علمی (COPE، ICMJE و غیره)

کمیته اخلاق نشر (COPE) و کمیته بین‌المللی سردبیران مجلات پزشکی (ICMJE) هر دو بر اهمیت شفافیت در ارجاع به مقالات ریترکت شده تأکید دارند. آن‌ها توصیه می‌کنند:

• پژوهشگران هنگام استناد، وضعیت ریترکت مقاله را ذکر کنند.

• سردبیران و ناشران موظف‌اند لینک یا برچسب واضحی روی مقاله قرار دهند تا وضعیت آن برای خواننده آشکار باشد.

• در صورت وجود مقالات جایگزین یا بازتحلیل‌شده، پژوهشگران بهتر است به آن‌ها استناد کنند تا به نسخه بازپس‌گرفته‌شده.

بهترین شیوه‌ها برای جلوگیری از خطا در پژوهش

برای پیشگیری از ارجاع ناخواسته به مقالات ریترکت شده، پژوهشگران باید:

• پیش از استفاده از هر منبع، وضعیت آن را در پایگاه‌های معتبر مانند، Retraction Watch Database یا PubMed بررسی کنند.

• همواره تاریخ آخرین بازبینی مقاله را در نظر بگیرند.

• در صورت لزوم، به جای مقاله ریترکت شده، به نقدها، گزارش‌های بازتحلیل یا نسخه‌های معتبرتر استناد نمایند.

با رعایت این اصول، پژوهشگران می‌توانند ضمن حفظ دقت علمی، از انتشار اطلاعات گمراه‌کننده جلوگیری کنند و اعتبار تحقیقات خود را ارتقا دهند.

جمع‌بندی

بازپس‌گیری یا ریترکت مقاله علمی، هرچند ناخوشایند، اما بخشی از فرآیند پالایش علم است. در موارد اشتباه صادقانه، این اقدام نه‌تنها نشانه‌ای از صداقت و مسئولیت‌پذیری است، بلکه فرصتی برای رشد و ارتقای کیفیت علمی به شمار می‌رود. با رعایت اصول اخلاق در پژوهش و شیوه‌های مناسب ارجاع، می‌توان از آثار منفی احتمالی کاست و به توسعه علمی مسئولانه کمک کرد.