مسئولیت پژوهشگران و داوران در افشای تضاد منافع مقالات علمی

اعتماد عمومی به فرآیند علمی و اعتبار مقالات منتشرشده، تا حد زیادی به میزان شفافیت در افشای روابط و فعالیت‌های نویسندگان مرتبط با موضوع پژوهش بستگی دارد. این شفاف‌سازی باید از مراحل اولیه برنامه‌ریزی و اجرا تا نگارش، داوری، ویرایش و انتشار مقاله علمی صورت گیرد.

تضاد منافع زمانی به وجود می‌آید که قضاوت حرفه‌ای یک پژوهشگر درباره یک موضوع اصلی (مانند سلامت بیماران یا صحت پژوهش) تحت تأثیر منافع ثانویه (مانند منافع مالی) قرار گیرد. در بسیاری موارد، حتی تصور وجود تضاد منافع نیز می‌تواند به اندازه خود آن به اعتماد عمومی به علم آسیب بزند.

مفهوم تضاد منافع چیست؟

افشای تضاد منافع صرفاً یک الزام اداری یا شکلی نیست، بلکه بخشی جدایی‌ناپذیر از اخلاق پژوهش و مسئولیت اجتماعی دانشمندان است. این شفاف‌سازی نه‌تنها مانع از سوءبرداشت یا تردید در مورد اعتبار پژوهش می‌شود، بلکه به سیاست‌گذاران، پزشکان و سایر پژوهشگران کمک می‌کند تا یافته‌های علمی را با درک کامل از زمینه‌های مالی و غیرمالی مرتبط تفسیر کنند. در عصر کنونی که اعتماد عمومی به علم بیش از هر زمان دیگری حساس و شکننده است، بیانیه‌های افشای دقیق می‌توانند به‌عنوان ابزاری برای تقویت پاسخگویی، ارتقای شفافیت و افزایش اثرگذاری نتایج پژوهش‌ها عمل کنند.

با وجود این‌که همه روابط و فعالیت‌ها لزوماً به تضاد منافع منجر نمی‌شوند، اما درک خوانندگان از این روابط اهمیت دارد. برای حفظ این اعتماد، نویسندگان باید به‌طور شفاف تمام روابط و فعالیت‌های مرتبط را افشا کنند. این اقدام نشان‌دهنده تعهد نویسنده به شفافیت و صداقت علمی است.

روابط مالی، مانند استخدام، مشاوره، مالکیت سهام، حق ثبت اختراع، و دریافت حق‌الزحمه، از رایج‌ترین و مشهودترین نمونه‌های تضاد منافع محسوب می‌شوند که می‌توانند اعتبار پژوهش و پژوهشگر را زیر سوال ببرند. با این حال، سایر عوامل غیرمالی نظیر رقابت‌های علمی، باورهای شخصی، یا روابط فردی نیز می‌توانند به‌عنوان تضاد یا تصور تضاد تلقی شوند.

نویسندگان نباید با نهادهای حامی مالی توافق‌هایی امضا کنند که دسترسی آن‌ها به داده‌ها یا توانایی‌شان برای تحلیل، تفسیر و انتشار آزادانه نتایج پژوهش را محدود کند. چنین محدودیت‌هایی مغایر با اصل آزادی علمی هستند.

عدم افشای عامدانه اطلاعاتی که در فرم‌های افشای تضاد منافع مجله ذکر شده‌اند، نوعی تخلف پژوهشی محسوب می‌شود.

درون مقاله، بیانیه‌های مربوط به تأمین مالی باید به‌طور دقیق بیان کنند که کدام بخش از حمایت‌ها مربوط به خود پروژه بوده و کدام‌یک مربوط به حمایت از زمان و فعالیت فردی پژوهشگران است.

یک نمونه تصاد منافع:
«این مطالعه با حمایت مالی سازمان A انجام شد؛ زمان صرف‌شده توسط دکتر F برای این پروژه با حمایت سازمان B تأمین شد.»

مسئولیت‌های مشارکت‌کنندگان در فرآیند داوری و انتشار مقالات علمی

راهنمای افشای روابط، فعالیت‌ها و منابع حمایت مالی

در فرآیند داوری و انتشار مقالات علمی، تمامی مشارکت‌کنندگان از جمله نویسندگان، داوران، سردبیران و اعضای هیئت تحریریه، موظف هستند روابط و فعالیت‌های مرتبط خود را که ممکن است بر قضاوت علمی آن‌ها تأثیر بگذارد یا چنین تصوری ایجاد کند، به‌صورت شفاف افشا نمایند.

الف) نویسندگان
نویسندگانی که مقاله‌ای را در هر قالب و نوعی ارسال می‌کنند، باید کلیه روابط و فعالیت‌هایی را که ممکن است باعث ایجاد تعارض منافع یا شائبه آن شود، افشا کنند. کمیته بین‌المللی سردبیران مجلات پزشکی (ICMJE) فرم استانداردی برای افشای این اطلاعات طراحی کرده است که استفاده از آن برای مجلات عضو این کمیته الزامی و برای سایر مجلات توصیه‌شده است.

ب) داوران علمی
از داوران باید در زمان دعوت برای داوری پرسیده شود که آیا روابط یا فعالیت‌هایی دارند که ممکن است بر بی‌طرفی آن‌ها در داوری تأثیر بگذارد. در صورت وجود چنین مواردی، داور باید موضوع را به سردبیر اطلاع داده و در صورت لزوم از داوری مقاله مربوطه کناره‌گیری کند. همچنین، داوران نباید پیش از انتشار مقاله از اطلاعات آن برای منافع شخصی خود استفاده کنند.

ج) سردبیران و کارکنان مجلات
سردبیرانی که در تصمیم‌گیری نهایی درباره مقالات نقش دارند، در صورت وجود هرگونه رابطه یا فعالیتی که ممکن است تضاد منافع ایجاد کند، باید از فرآیند تصمیم‌گیری کنار بروند. سایر اعضای هیئت تحریریه نیز باید به‌صورت مستمر اطلاعات مربوط به روابط خود را ارائه دهند و در صورت تضاد، از تصمیم‌گیری‌ها خودداری کنند. استفاده از اطلاعات دست اول به‌دست‌آمده از مقالات برای منافع شخصی نیز ممنوع است. انتشار عمومی بیانیه‌های افشای سردبیران و کارکنان مجله ضروری است و ویراستاران مهمان نیز باید از همین اصول پیروی کنند.

برای مقالاتی که توسط اعضای تحریریه ارسال می‌شوند، مجلات باید سیاست‌های مشخص و اقدامات احتیاطی ویژه‌ای در نظر بگیرند. راهنمایی‌های بیشتر در این زمینه توسط نهادهایی نظیر COPE و WAME در دسترس است.
 

گزارش روابط و فعالیت‌ها در مقالات

هر مقاله علمی باید حاوی یک بیانیه رسمی افشای روابط و فعالیت‌ها باشد. این بیانیه می‌تواند در قالب اسناد پشتیبان (مانند فرم افشای ICMJE) ارائه شود و باید موارد زیر را پوشش دهد:

• روابط و فعالیت‌های نویسندگان؛

• منابع حمایت مالی از پژوهش (نام حامی مالی و نقش احتمالی آن در طراحی مطالعه، جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها، نگارش گزارش یا محدودیت‌های ارسال مقاله برای چاپ)؛

• سطح و نوع دسترسی نویسندگان به داده‌های تحقیق و اینکه آیا این دسترسی همچنان ادامه دارد یا خیر.

برای اطمینان از صحت و یکپارچگی داده‌ها، سردبیران ممکن است از نویسندگان مقالاتی که حامی مالی آن‌ها منافع اقتصادی یا انحصاری در نتایج دارد، درخواست کنند بیانیه‌ای رسمی امضا کنند؛ برای مثال:

«من به همه داده‌های این مطالعه دسترسی کامل داشتم و مسئولیت کامل صحت و یکپارچگی آن‌ها را می‌پذیرم.»

نتیجه‌گیری

افشای شفاف روابط مالی و غیرمالی تمامی افراد درگیر در فرآیند داوری و انتشار مقالات علمی، از جمله نویسندگان، داوران و سردبیران، برای حفظ بی‌طرفی، صداقت علمی و اعتماد عمومی به علم ضروری است. این شفافیت به پیشگیری از تضاد منافع واقعی یا ادراک‌شده کمک می‌کند و تضمین می‌کند که پژوهش‌ها و نتایج آن‌ها با استانداردهای بالای علمی و اخلاقی منتشر شوند. در نهایت، رعایت دقیق این اصول به تقویت اعتبار مجلات علمی و ارتقای کیفیت فرآیند پژوهش و انتشار علمی کمک می‌کند.