آشنایی اولیه با کمیته‌ اخلاق در پژوهش: نگاهی مقدماتی به اصول و ساختار اخلاق پژوهش

پژوهش علمی بدون رعایت اصول اخلاقی، نه‌تنها فاقد اعتبار است، بلکه می‌تواند پیامدهای زیان‌باری برای انسان، جامعه و اعتبار علمی پژوهشگران به همراه داشته باشد. از نخستین روزهایی که علم به‌صورت نظام‌مند شکل گرفت، مسئله‌ی «اخلاق در پژوهش» همواره یکی از دغدغه‌های اصلی اندیشمندان بوده است. اخلاق پژوهش، چارچوبی است که تضمین می‌کند تحقیقات علمی در مسیر درست، انسانی و مسئولانه پیش می‌روند و حقوق تمام افرادی که به‌نوعی در فرآیند پژوهش مشارکت دارند، محترم شمرده می‌شود.

در سال‌های اخیر، با گسترش پژوهش‌های پزشکی، علوم رفتاری و مطالعات میان‌رشته‌ای که مستقیماً با انسان یا حیوان سروکار دارند، توجه به «کدهای اخلاق» (Codes of Ethics) و «کمیته‌های اخلاق پژوهش» (Research Ethics Committees) بیش از پیش افزایش یافته است. این نهادها و اسناد اخلاقی، ضامن آن هستند که پژوهش‌ها نه‌تنها از نظر علمی معتبر، بلکه از منظر انسانی نیز پذیرفتنی باشند.

کد اخلاق پژوهش، مجموعه‌ای از اصول و ضوابط است که به پژوهشگران نشان می‌دهد چگونه باید در تمام مراحل تحقیق—from طراحی و جمع‌آوری داده تا انتشار نتایج—رفتاری مسئولانه و اخلاقی داشته باشند. در کنار آن، کمیته‌های اخلاق پژوهش وظیفه دارند تا پیش از اجرای هر تحقیق، پروپوزال‌ها را از نظر رعایت حقوق شرکت‌کنندگان و مطابقت با معیارهای اخلاقی بررسی و تصویب کنند.

در سطح جهانی، سازمان‌هایی مانند سازمان جهانی بهداشت (WHO)، انجمن پزشکی جهانی (WMA) و شورای بین‌المللی سازمان‌های علوم پزشکی (CIOMS)، راهنماها و کدهای اخلاقی مشخصی را تدوین کرده‌اند که مبنای بسیاری از مقررات ملی در کشورهای مختلف است. در ایران نیز طی دو دهه‌ی اخیر، ساختار اخلاق پژوهش با ایجاد کمیته‌های اخلاق در دانشگاه‌ها و راه‌اندازی سامانه ملی کد اخلاق پژوهش (ethics.research.ac.ir) شکل منسجم‌تری به خود گرفته است.

هدف این نوشتار، آشنایی مقدماتی با مفهوم «کد اخلاق» و «کمیته‌های اخلاق پژوهش» است. در این مطلب تلاش می‌شود تا به زبان ساده و در قالبی علمی، بنیان‌های نظری اخلاق پژوهش، سیر تاریخی شکل‌گیری آن در جهان، و جایگاه کنونی این مفهوم در نظام پژوهشی ایران مرور شود.

کد اخلاق پژوهش چیست؟

تعریف و هدف از کد اخلاق

«کد اخلاق پژوهش» (Research Ethics Code) مجموعه‌ای از اصول، معیارها و ارزش‌های اخلاقی است که رفتار پژوهشگران را در تمامی مراحل تحقیق—از طراحی تا انتشار نتایج—هدایت می‌کند. این کد، در واقع نوعی منشور رفتاری علمی است که تعیین می‌کند چه چیزی در پژوهش درست، مسئولانه و منطبق بر کرامت انسانی است.

هدف اصلی از تدوین کد اخلاق، صیانت از حقوق شرکت‌کنندگان در پژوهش، پیشگیری از سوء‌رفتار علمی و افزایش اعتماد عمومی به علم است. به بیان ساده‌تر، این کدها تضمین می‌کنند که پژوهش برای پیشرفت دانش انجام شود، نه به بهای آسیب به انسان‌ها، حیوانات یا جامعه.

در پژوهش‌های پزشکی و علوم زیستی، رعایت اصول اخلاقی ضروری است، زیرا نتایج آن‌ها مستقیماً بر سلامت و زندگی انسان‌ها تأثیر می‌گذارد. حتی در پژوهش‌های علوم انسانی، اجتماعی یا داده‌محور نیز کدهای اخلاقی وجود دارند تا از حریم خصوصی، رضایت آگاهانه (Informed Consent)، و سلامت روانی شرکت‌کنندگان محافظت شود.

کد اخلاق علاوه بر جنبه انسانی، شامل جنبه‌های علمی نیز می‌شود. به‌عنوان مثال، صداقت در گزارش داده‌ها، پرهیز از سرقت علمی (Plagiarism)، رعایت حقوق هم‌نویسندگان، و اجتناب از دستکاری نتایج، همگی در چارچوب اخلاق پژوهش قرار دارند. به همین دلیل، داشتن «کد اخلاق پژوهش» یکی از شاخص‌های مهم اعتبار علمی و حرفه‌ای پژوهشگران محسوب می‌شود.

اصول بنیادین اخلاق در پژوهش

تقریباً تمام نظام‌های اخلاقی در جهان—از کد نورنبرگ گرفته تا راهنماهای CIOMS—بر پایه‌ی چند اصل بنیادین بنا شده‌اند که هسته‌ی اصلی اخلاق پژوهش را تشکیل می‌دهند. این اصول در ایران نیز پذیرفته شده و در آیین‌نامه‌های ملی اخلاق پژوهش مورد تأکید قرار دارند:

1. احترام به فرد (Respect for Persons / Autonomy):
   هر شرکت‌کننده در پژوهش حق دارد آزادانه تصمیم بگیرد که در مطالعه شرکت کند یا خیر. پژوهشگر موظف است رضایت آگاهانه‌ی او را جلب کند و اطلاعات کامل درباره هدف، روش و پیامدهای پژوهش ارائه دهد.

2. نیکوکاری و پرهیز از زیان (Beneficence / Non-maleficence):
   پژوهش باید در جهت منافع علمی یا اجتماعی باشد و احتمال آسیب به شرکت‌کنندگان به حداقل برسد. هرگاه خطرات احتمالی بیشتر از منافع مورد انتظار باشد، انجام پژوهش از نظر اخلاقی غیرقابل قبول است.

3. عدالت (Justice):
   منافع و مخاطرات پژوهش باید به‌طور عادلانه میان گروه‌های مختلف جامعه تقسیم شود. هیچ گروهی نباید صرفاً به دلیل موقعیت اجتماعی یا اقتصادی، بیشتر در معرض خطر یا کمتر از منافع پژوهش برخوردار شود.

4. صداقت و مسئولیت‌پذیری علمی (Integrity and Accountability):
   پژوهشگر باید در تمام مراحل تحقیق، از طراحی تا انتشار، با صداقت و شفافیت عمل کند و مسئولیت کامل نتایج خود را بپذیرد.

5. محرمانگی و حفظ حریم خصوصی (Confidentiality):
   اطلاعات شخصی شرکت‌کنندگان نباید بدون رضایت آن‌ها فاش شود. داده‌های پژوهشی باید به‌گونه‌ای ذخیره و منتشر شوند که از حریم افراد محافظت گردد.

این اصول، زیربنای تدوین مقررات اخلاق پژوهش در سراسر جهان هستند و بسیاری از کمیته‌های اخلاق، هنگام بررسی طرح‌های پژوهشی، بر اساس آن‌ها تصمیم‌گیری می‌کنند.

مروری بر کدهای اخلاق در سطح بین‌المللی

با افزایش گستره‌ی پژوهش‌های انسانی و پزشکی در قرن بیستم، تخلفات اخلاقی متعددی در مطالعات علمی رخ داد که سبب شکل‌گیری نخستین اسناد بین‌المللی اخلاق پژوهش شد. این اسناد، چارچوب‌های جهانی برای حفظ کرامت انسانی، ایمنی شرکت‌کنندگان، و مسئولیت‌پذیری پژوهشگران ایجاد کردند و امروزه مبنای مقررات اخلاقی در اغلب کشورها هستند.

از کد نورنبرگ تا اعلامیه هلسینکی

نخستین سند رسمی اخلاق پژوهش، کد نورنبرگ (Nuremberg Code) بود که پس از جنگ جهانی دوم و در پی محاکمه پزشکانی تدوین شد که بدون رضایت بیماران، آزمایش‌های انسانی انجام داده بودند. این کد در سال ۱۹۴۷ منتشر شد و بر اصولی چون رضایت آگاهانه، اجتناب از آسیب غیرضروری، تناسب میان خطر و فایده، و حق شرکت‌کننده برای خروج از پژوهش تأکید داشت.

در سال ۱۹۶۴، انجمن پزشکی جهانی (World Medical Association) با تکیه بر تجربه نورنبرگ، اعلامیه هلسینکی (Declaration of Helsinki) را منتشر کرد. این اعلامیه، سنگ‌بنای اخلاق پژوهش پزشکی مدرن محسوب می‌شود و به‌صورت مداوم به‌روزرسانی شده است. نسخه‌های جدید آن علاوه بر پژوهش‌های بالینی، شامل دستورالعمل‌هایی درباره‌ی پژوهش‌های جمعیتی، داده‌محور و استفاده از نمونه‌های زیستی نیز هستند.

اعلامیه هلسینکی نه‌تنها اصول اخلاقی را بیان می‌کند، بلکه نقش کمیته‌های اخلاق مستقل را نیز مطرح می‌سازد و تصریح می‌کند که هیچ پژوهشی بر روی انسان نباید بدون تصویب کمیته اخلاق انجام شود.

راهنماهای CIOMS و نقش سازمان‌های بین‌المللی

در دهه‌های بعد، با جهانی‌شدن پژوهش‌ها و گسترش همکاری‌های بین‌المللی، نیاز به راهنماهایی جامع‌تر احساس شد. در همین راستا، شورای بین‌المللی سازمان‌های علوم پزشکی (CIOMS) با همکاری سازمان جهانی بهداشت (WHO)، مجموعه‌ای از راهنماهای اخلاقی بین‌المللی برای پژوهش‌های زیست‌پزشکی با انسان‌ها را منتشر کرد.

راهنماهای CIOMS برای نخستین بار به موضوعاتی چون پژوهش در کشورهای در حال توسعه، تعارض منافع، جبران خسارت شرکت‌کنندگان، دسترسی عادلانه به نتایج پژوهش، و استفاده از داده‌های حساس پرداختند. این راهنماها امروزه یکی از معتبرترین مراجع اخلاق پژوهش در سطح جهان محسوب می‌شوند و مبنای تنظیم مقررات ملی در بسیاری از کشورها هستند.

سازمان‌های بین‌المللی دیگری نیز در ترویج و نظارت بر اخلاق پژوهش نقش دارند، از جمله:

• UNESCO با تأکید بر اخلاق در علم و فناوری.

• WHO در زمینه سلامت عمومی و مطالعات بالینی.

• OECD در حوزه پژوهش‌های داده‌محور و زیست‌بانک‌ها.

• COPE با عنوان کمیته اخلاق نشر.

اصول مشترک در کدهای اخلاقی جهان

اگرچه اسناد بین‌المللی در جزئیات متفاوت‌اند، اما همه‌ی آن‌ها حول چند ارزش مشترک شکل گرفته‌اند:

• احترام به کرامت انسانی

• حمایت از سلامت و ایمنی شرکت‌کنندگان

• عدالت و انصاف در انتخاب و برخورد با شرکت‌کنندگان

• شفافیت، صداقت و مسئولیت علمی پژوهشگران

• لزوم نظارت کمیته‌های مستقل اخلاق پژوهش

این اصول جهانی، الگوی اصلی کشورها در تدوین آیین‌نامه‌های بومی اخلاق پژوهش بوده‌اند؛ از جمله در ایران که ساختار اخلاق پژوهش خود را با الهام از این اسناد پایه‌گذاری کرده است.

نظام اخلاق پژوهش در ایران

شکل‌گیری و ساختار کلی نظام اخلاق پژوهش

در ایران، توجه نظام‌مند به اخلاق در پژوهش از اوایل ۱۹۹۵ آغاز شد؛ زمانی که گسترش مطالعات علوم زیستی و پزشکی، ضرورت ایجاد چارچوبی ملی برای صیانت از حقوق آزمودنی‌ها و تضمین سلامت پژوهش‌ها را آشکار ساخت.
به‌تدریج، «نظام اخلاق در پژوهش‌های زیست‌پزشکی جمهوری اسلامی ایران» با حمایت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شکل گرفت و به عنوان نهاد اصلی سیاست‌گذار، ناظر و تنظیم‌کننده فعالیت‌های اخلاق پژوهشی کشور شناخته شد.

این نظام با هدف تضمین رعایت اصول اخلاقی در تمام مراحل انجام پژوهش طراحی شده است و تمامی پژوهش‌هایی که بر انسان، حیوان، یا نمونه‌های زیستی انجام می‌شوند را دربر می‌گیرد. به بیان دیگر، هیچ طرح پژوهشی در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کشور بدون دریافت کد اخلاق معتبر از کمیته‌های اخلاق مورد تأیید، مجاز به اجرا نیست.

 ساختار نظام اخلاق در پژوهش

نظام اخلاق پژوهش در ایران دارای ساختاری چندسطحی است که هماهنگی میان سیاست‌گذاری، نظارت و اجرا را تضمین می‌کند:

1. کمیته ملی اخلاق در پژوهش‌های زیست‌پزشکی
   این کمیته در سطح ملی فعالیت می‌کند و وظیفه تدوین سیاست‌ها، آیین‌نامه‌ها، و استانداردهای اخلاقی را بر عهده دارد. همچنین تأیید نهایی کمیته‌های اخلاق دانشگاهی و بررسی موارد خاص در حوزه تخلفات پژوهشی نیز بر عهده این نهاد است.

2. کمیته‌های اخلاق در پژوهش در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی
   هر دانشگاه علوم پزشکی یا مؤسسه تحقیقاتی دارای کمیته اخلاق مستقل است که طرح‌های پژوهشی اعضای آن مرکز را از نظر انطباق با اصول اخلاقی بررسی و در صورت تأیید، کد اخلاق صادر می‌کند.

3. سامانه ملی اخلاق در پژوهش‌ نوپا 
   برای تسهیل ثبت، نظارت و شفافیت، تمام فرآیندهای مربوط به صدور و پیگیری کد اخلاق از طریق این سامانه انجام می‌شود. این سامانه، مرجع رسمی دریافت، استعلام و اعتبارسنجی کدهای اخلاق پژوهش در کشور است.

4. سامانه ملی پژوهشیار
   جهت دریافت و ثبت تمامی طرح‌های پژوهشی و یکپارچه سازی کامل ثبت پژوهش در سراسر کشور.

جایگاه اخلاق پژوهش در نظام علمی کشور

تأکید بر کد اخلاق در نظام پژوهشی ایران، تنها محدود به حوزه پزشکی نیست؛ بلکه به تدریج در سایر رشته‌ها نیز گسترش یافته است. هدف نهایی آن، ایجاد فرهنگ پژوهش اخلاق‌مدار است؛ فرهنگی که در آن صداقت، احترام به حقوق دیگران و شفافیت علمی، معیار اصلی اعتبار پژوهشگر به شمار می‌رود.

جمع‌بندی و مسیرهای یادگیری بیشتر

اخلاق پژوهش، نه یک الزام اداری، بلکه ستونی بنیادین برای اعتبار، مسئولیت‌پذیری و اعتماد در علم است. از دوران کد نورنبرگ و اعلامیه هلسینکی تا راهنماهای CIOMS، جهان نشان داده است که رعایت اصول اخلاقی، پیش‌شرط انجام هر پژوهش انسانی و زیست‌پزشکی است.

در ایران نیز نظام اخلاق پژوهش با ایجاد کمیته‌های اخلاق در دانشگاه‌ها و راه‌اندازی سامانه ملی کد اخلاق پژوهش  چارچوبی روشن برای پژوهشگران فراهم کرده است. این نظام تضمین می‌کند که پژوهش‌ها هم از منظر علمی معتبر و هم از منظر انسانی قابل قبول باشند.

برای پژوهشگران تازه‌کار و دانشجویان تحصیلات تکمیلی، توصیه می‌شود:

• با اصول بنیادین اخلاق پژوهش آشنا شوند؛

• با سامانه ملی کد اخلاق پژوهش و فرآیندهای آن آشنا شوند؛

• و در مراحل بعدی، در مطالب تخصصی، فرم‌ها، آیین‌نامه‌ها و الزامات دریافت کد اخلاق را مطالعه کنند.

این آشنایی مقدماتی، پایه‌ای محکم برای انجام پژوهش‌های مسئولانه و اخلاق‌مدار فراهم می‌آورد و مسیر پیشرفت علمی را همراه با احترام به حقوق انسانی هموار می‌کند.

جهت آشنایی بیشتر با نحوه دریافت کد اخلاق، آموزش استفاده از سایت پژوهشیار و نحوه دسترسی به کد‌های اخلاق و IRCT به بخش اخلاق در پژوهش وب‌سایت علمی‌نو مراجعه فرمایید.