با Scopus آشنا شوید؛ اسکوپوس ابزار قدرتمند جستجو برای پژوهشگران حرفه‌ای

اسکوپوس (Scopus) یکی از جامع‌ترین پایگاه‌های داده علمی در سطح جهانی است که در نوامبر سال ۲۰۰۴ راه‌اندازی شد. این پایگاه توسط تیمی از متخصصان موضوعی مستقل و معتبر پشتیبانی می‌شود که هدف آن‌ها گردآوری اطلاعات علمی به صورت بی‌طرفانه است. اسکوپوس ابزارهای قدرتمندی برای جستجو، کشف و تحلیل داده‌های علمی در اختیار پژوهشگران، کتابداران، مدیران پژوهش و نهادهای سرمایه‌گذار قرار می‌دهد تا بتوانند از طریق آن ایده‌ها، افراد و نهادهای علمی را شناسایی و حمایت کنند.

 آیا Scopus بهترین پایگاه داده علمی برای جستجو و تحلیل پژوهش است؟

بر اساس اطلاعات به‌روزرسانی‌شده تا مارس ۲۰۲۳، پایگاه اسکوپوس شامل ۲۷٬۹۵۰ نشریه علمی فعال است که در این میان بیش از ۲۶٬۵۰۰ ژورنال داوری‌شده (از جمله ۶٬۱۲۸ ژورنال دسترسی آزاد طلایی) حضور دارند. همچنین این پایگاه حاوی ۱۹۲ نشریه تجاری، ۱٬۱۶۷ مجموعه کتاب و بیش از ۱۱٫۷ میلیون مقاله کنفرانسی از بیش از ۱۴۸٬۵۰۰ رویداد علمی در سراسر جهان است. افزون بر این، مقالات در حال انتشار (Articles-in-Press) از بیش از ۹٬۱۰۰ ژورنال در دسترس هستند. مجموع کتاب‌های مستقل موجود در این پایگاه نیز به بیش از ۲۹۲٬۰۰۰ عنوان می‌رسد.

اسکوپوس دربردارنده بیش از ۹۰ میلیون رکورد علمی است که حدود ۸۴ میلیون از آن‌ها مربوط به دوره پس از سال ۱۹۶۹ هستند و دارای ارجاعات علمی‌اند. افزون بر این، بیش از ۶٫۵ میلیون رکورد مربوط به پیش از سال ۱۹۷۰ بوده و قدیمی‌ترین آن‌ها به سال ۱۷۸۸ بازمی‌گردد. همچنین این پایگاه شامل ۴۹٫۲ میلیون رکورد ثبت اختراع از پنج دفتر ثبت پتنت مختلف است. از نظر توزیع ناشران، شرکت‌هایی مانند الزویر و اشپرینگر نیچر هر کدام ۹٪ از منابع را در اختیار دارند، در حالی که سایر ناشران مانند تیلور و فرانسیس، وایلی، و SAGE سهم‌های کمتری دارند و ۶۰٪ از محتواها توسط دیگر ناشران تأمین می‌شود.

اسناد علمی که در پایگاه استنادی اسکوپوس قرار دارد!

Scopus مقالات پژوهشی را در قالب‌های متنوعی دسته‌بندی می‌کند.

• مهم‌ترین نوع، مقاله (Article) است که شامل پژوهش‌های اصیل یا دیدگاه‌های علمی بوده و ساختاری استاندارد مانند چکیده، مقدمه، روش تحقیق، نتایج و بحث دارد.

• مقاله در حال انتشار (Article-in-Press) به مقالات پذیرفته‌شده‌ای اطلاق می‌شود که پیش از انتشار نهایی آنلاین شده‌اند.

• کتاب (Book) به‌عنوان یک کل مستقل در نظر گرفته می‌شود، در حالی که فصل کتاب (Chapter) تنها به یک بخش مشخص از یک کتاب اشاره دارد.

• همچنین مقاله کنفرانسی (Conference Paper) شامل مقالاتی است که در همایش‌ها ارائه شده‌اند و می‌توانند از نظر حجم و ساختار، متنوع باشند.

• نوع دیگر، داده‌نامه (Data Paper) است که توصیفی از داده‌های علمی قابل‌دسترسی را ارائه می‌دهد و بیشتر بر ویژگی‌های فنی و نحوه جمع‌آوری داده تمرکز دارد تا تفسیر علمی آن.

• از دیگر انواع اسناد علمی قابل قبول در Scopus می‌توان به سرمقاله (Editorial) اشاره کرد که معمولاً خلاصه‌ای از چند مقاله یا نظرات تحلیلی ویراستاران را در بر می‌گیرد.

• اصلاحیه (Erratum) نیز به تصحیح یا بازبینی مقالات قبلی می‌پردازد و به مقاله اصلی پیوند داده می‌شود.

• نامه (Letter) نوعی مکاتبه علمی کوتاه با ویراستار است و به‌صورت مجزا نمایه می‌شود.

• یادداشت (Note) نیز شامل بحث‌ها، تفاسیر، پرسش‌وپاسخ و نظراتی است که به‌صورت مستقل یا در ادامه مقاله‌ها ارائه می‌شود.

• در مواردی که مقاله‌ای به دلایلی علمی یا اخلاقی پس گرفته می‌شود، در قالب مقاله برگشت‌خورده (Retracted Article) بازنمایی می‌شود.

• مرور (Review) نیز بازنگری جامعی بر موضوعات علمی موجود است که معمولاً با فهرست منابع غنی همراه است.

• همچنین مرور کوتاه (Short Survey) نوعی مرور فشرده و مختصر از پژوهش‌های علمی است.

در بخش پایانی، Scopus تأکید می‌کند که برخی اسناد مانند بررسی کتاب (Book Reviews) و خلاصه مقالات کنفرانس (Conference Meeting Abstracts) در این پایگاه نمایه نمی‌شوند. دلیل این امر آن است که این نوع منابع معمولاً فاقد اصالت علمی یا بررسی همتایانه هستند و ممکن است منجر به تکرار اطلاعات یا ابهام در تحلیل‌ها شوند. برای نمونه، بررسی یک کتاب اغلب عنوانی مشابه کتاب دارد و این می‌تواند کاربران Scopus را به اشتباه بیندازد. همچنین خلاصه مقالات همایش‌ها، پیش از کامل شدن پژوهش نوشته می‌شوند و معمولاً به‌عنوان منبع علمی معتبر در نظر گرفته نمی‌شوند.
 

انواع دسترسی آزاد (Open Access) در پایگاه Scopus: تعاریف و دسته‌بندی‌ها

1.  طلایی (Gold – فقط مجلات دسترسی آزاد):
   در این نوع، نسخه منتشرشده مقاله دارای مجوز «کریتیو کامنز» (Creative Commons) بوده و در پلتفرم ناشر در دسترس عموم قرار دارد. این اسناد در مجلاتی منتشر می‌شوند که تمام محتوای آن‌ها صرفاً به‌صورت دسترسی آزاد منتشر می‌شود. به عبارتی، تمام مقالات این مجلات بدون هزینه برای خواننده قابل دسترس هستند.

2. طلایی ترکیبی (Hybrid Gold – مجلات ترکیبی): این نوع نیز شامل مقالاتی است که دارای مجوز کریتیو کامنز بوده و از طریق پلتفرم ناشر در دسترس هستند. تفاوت آن با مدل اول در این است که مجله، ترکیبی است؛ یعنی نویسندگان می‌توانند انتخاب کنند که مقاله‌شان به‌صورت دسترسی آزاد منتشر شود یا نه. بنابراین همه مقالات این مجلات لزوماً Open Access نیستند.

3. برنزی (Bronze – دسترسی آزاد در بستر ناشر، بدون مجوز مشخص): این سطح به مقالاتی اطلاق می‌شود که به‌صورت رایگان و آزاد روی پلتفرم ناشر قابل مشاهده هستند، اما فاقد مجوز رسمی (مانند Creative Commons) یا دارای مجوزهای اختصاصی ناشر هستند. همچنین ممکن است این دسترسی آزاد موقت باشد. اگر وضعیت مجوز مقاله مشخص نباشد یا مجوزی غیر از Creative Commons داشته باشد، مقاله به‌عنوان "برنزی" طبقه‌بندی می‌شود.

4.  سبز (Green – دسترسی آزاد در مخزن یا آرشیو): در این مدل، نسخه‌ای از مقاله (منتشرشده یا پیش‌نویس) در یک مخزن دانشگاهی یا نهادی قرار دارد و بدون پرداخت هزینه قابل دسترسی است. گاهی ممکن است همین مقاله در کنار آن، در قالب طلایی یا برنزی نیز در پلتفرم ناشر منتشر شده باشد. این مدل معمولاً به سیاست‌های خودنگهداری نویسندگان یا دانشگاه‌ها برمی‌گردد.

به‌طور کلی، این فیلترها در Scopus به کاربران امکان می‌دهند تا راحت‌تر مقالاتی با دسترسی رایگان را شناسایی و استفاده کنند. شناخت تفاوت بین این مدل‌ها برای درک حقوق نویسندگان، استفاده‌کنندگان و شیوه‌های نشر علمی در دنیای امروز ضروری است. اگر خواستی، می‌توانم این اطلاعات را هم در قالب جدول یا PDF آموزشی برای استفاده در دانشگاه یا ارائه‌های پژوهشی تنظیم کنم.
 

با توجه به روند رو به رشد پژوهش‌های جهانی، بین‌رشته‌ای و مبتنی بر همکاری، استفاده از پایگاه‌هایی مانند Scopus برای رصد و دسترسی به یافته‌های علمی از سراسر جهان ضروری است. این پایگاه با پوشش وسیع منابع معتبر بین‌المللی، این اطمینان را به کاربران می‌دهد که تحقیقات کلیدی در هیچ حوزه‌ای نادیده گرفته نشوند. به این ترتیب، Scopus نه تنها ابزاری برای جستجوی اطلاعات است، بلکه بستری برای تحلیل جریان‌های علمی و شناسایی روندهای نوظهور در پژوهش نیز به شمار می‌رود.
 

پوشش جهانی Scopus

پایگاه داده اسکوپوس به‌گونه‌ای طراحی شده که نیازهای پژوهشگران در سطح جهانی را پاسخ دهد و اطمینان حاصل شود که اطلاعات علمی مرتبط از این پایگاه حذف نمی‌گردد. این پایگاه تمامی مناطق جغرافیایی را پوشش می‌دهد، از جمله منابع غیرانگلیسی، به شرط آن‌که چکیده انگلیسی برای مقالات ارائه شود. تقریباً ۲۰ درصد از عناوین موجود در Scopus به زبانی غیر از انگلیسی منتشر شده‌اند یا به صورت دو‌زبانه (انگلیسی و زبان محلی) ارائه شده‌اند. عناوین فعال در Scopus نسبت به نزدیک‌ترین رقیب خود در تمامی مناطق جغرافیایی برتری دارد؛ برای نمونه، در آسیا-اقیانوسیه ۲۴۶٪، در اروپا شرقی ۲۳۲٪، در آمریکای جنوبی و مرکزی ۲۱۰٪ و در آفریقا و خاورمیانه ۱۸۴٪ بیشتر از رقبای مشابه خود محتوا دارد.
 

پوشش موضوعی در Scopus

Scopus گسترده‌ترین و جامع‌ترین پوشش را در زمینه منابع علمی داوری‌شده و منابع اینترنتی باکیفیت فراهم کرده است. این پوشش چهار حوزه اصلی علوم زیستی، علوم فیزیکی، علوم سلامت و علوم اجتماعی و انسانی را دربرمی‌گیرد که هر یک به زیرشاخه‌هایی مانند روان‌شناسی، اقتصاد، فیزیک، پرستاری و زیست‌شناسی تقسیم می‌شود. عناوین ممکن است همزمان به چند حوزه موضوعی تعلق داشته باشند. از مجموع حدود ۲۸ هزار عنوان موجود در Scopus، بیشترین سهم به علوم اجتماعی (۱۲٬۰۵۰ عنوان) و سپس به علوم فیزیکی (۹٬۲۹۸ عنوان) تعلق دارد.

جایگاه علوم انسانی در اسکوپوس

حوزه هنر و علوم انسانی در Scopus دارای جایگاه قابل توجهی است و شامل حدود ۴٬۹۵۰ عنوان می‌شود. از سال ۲۰۱۴ تاکنون، بیش از ۲۹۲٬۰۰۰ عنوان کتاب در این حوزه به پایگاه افزوده شده است که بیش از نیمی از این آثار به حوزه‌های علوم اجتماعی و انسانی اختصاص دارد. این گسترش به کاربران کمک می‌کند تا ارزیابی دقیق‌تری از تأثیر علمی و دستاوردهای پژوهشی این حوزه‌ها داشته باشند. عناوین این حوزه در خوشه علوم اجتماعی طبقه‌بندی می‌شوند و امکان فیلتر یا تمرکز بر نتایج مرتبط با هنر و علوم انسانی نیز در نتایج جست‌وجو فراهم شده است.
 

پوشش کامل زمانی در اسکوپوس

اسکوپوس فعالیت خود را در نوامبر ۲۰۰۴ با ۱۴٬۲۰۰ عنوان آغاز کرد. از آن زمان تاکنون حدود ۱۳٬۷۵۰ عنوان جدید به پایگاه افزوده شده‌اند. از سال ۲۰۲۳، سیاست پوشش زمانی تغییر کرده و برای مجلاتی که انتخاب می‌شوند، پوشش از چهار سال قبل از سال انتخاب آغاز می‌شود. به عنوان مثال، مجله‌ای که در سال ۲۰۲۳ انتخاب شود، محتوای آن از سال ۲۰۱۹ در Scopus ثبت خواهد شد. استثنائاتی برای نشریاتی با سابقه ارزیابی قبلی وجود دارد. از زمان راه‌اندازی، Scopus تصمیم گرفت ارجاعات استنادی را تا سال ۱۹۹۶ پوشش دهد و در سال ۲۰۱۴، پروژه گسترش ارجاعات راه‌اندازی شد که داده‌ها را تا سال ۱۹۷۰ شامل می‌شود، مشروط بر اینکه ناشر این اطلاعات را ارائه داده باشد.
 

در خصوص پوشش محتوایی این پایگاه استنادی،‌ در مقالات بعدی پژوهش پیشرفته وب‌سایت علمی‌نو به آن خواهیم پرداخت.

دسترسی بی‌نظیر به پژوهش‌های حیاتی از سراسر جهان

پژوهشگران، دانشگاهیان و کتابداران به اطلاعات و داده‌هایی که در Scopus می‌یابند، اعتماد دارند؛ چرا که محتوای این پایگاه از بیش از ۷۰۰۰ ناشر علمی گردآوری شده و با دقت بسیار بالا توسط «هیئت مستقل انتخاب و مشاوره محتوایی» (Content Selection and Advisory Board - CSAB) مورد ارزیابی و انتخاب قرار می‌گیرد.
این فرآیند دقیق و تخصصی در انتخاب منابع، تضمین می‌کند که تنها محتوای معتبر، علمی و دارای استانداردهای بین‌المللی در Scopus نمایه شود. به همین دلیل، کاربران می‌توانند با اطمینان از کیفیت و جامعیت داده‌ها، از Scopus به‌عنوان مرجع اصلی برای دسترسی به پژوهش‌های کلیدی در سطح جهانی استفاده کنند.

پایگاه Scopus با بهره‌گیری از گسترده‌ترین داده‌های علمی در سطح بین‌المللی، نمایی جامع از تولیدات پژوهشی جهان را ارائه می‌دهد:

• ۲.۴ میلیارد ارجاع استنادی از سال ۱۹۷۰ تاکنون، نشان‌دهنده‌ی عمق تاریخی و تحلیلی پایگاه است.

• بیش از ۱۰۰ میلیون رکورد اطلاعاتی شامل مقالات، کتاب‌ها و سایر منابع علمی در این پایگاه ثبت شده‌اند.

• Scopus دارای بیش از ۲۰.۵ میلیون پروفایل فعال نویسنده است که شناسایی پژوهشگران و ارزیابی فعالیت‌های علمی آن‌ها را امکان‌پذیر می‌سازد.

• بیش از ۹۴ هزار پروفایل سازمانی در Scopus موجود است که امکان تحلیل وابستگی‌های پژوهشی و همکاری‌های بین‌سازمانی را فراهم می‌کند.

از نظر تنوع منابع:

• بیش از ۷ هزار ناشر علمی از سراسر جهان با Scopus همکاری دارند.

• بیش از ۲۸.۹ هزار مجله علمی فعال در حوزه‌های مختلف نمایه شده‌اند.

• ۳۹۹ هزار عنوان کتاب مستقل در پایگاه موجود است.

• بیش از ۲.۶ میلیون پیش‌چاپ (Preprint) نیز در Scopus نمایه‌سازی شده‌اند که نشان‌دهنده پوشش به‌روز تحقیقات اولیه است.

• همچنین، بیش از ۲۵.۱ میلیون سند با دسترسی آزاد شامل انواع مدل‌های Open Access (طلایی، هیبریدی، سبز و برنزی) در این پایگاه قابل دسترسی هستند.

این اعداد، نشان‌دهنده وسعت، دقت و قابلیت اعتماد Scopus به‌عنوان یکی از جامع‌ترین منابع پژوهشی در سطح بین‌المللی است.