سؤال پژوهش (Research Question) چیست: اهمیت، انواع و نمونه

سؤال پژوهش، قلب تپنده هر مطالعه علمی است. در این مقاله وب‌سایت علمی‌نو از صفر تا صد طراحی یک Research Question خوب را یاد می‌گیرید؛ از تعریف و اصول طراحی گرفته تا انواع سؤالات و اشتباهات رایج محققان. با نمونه‌های واقعی آشنا شوید!

سوال پژوهش چیست؟

سؤال پژوهش به پرسش محوری گفته می‌شود که هدف اصلی تحقیق را مشخص می‌کند و مسیر جمع‌آوری داده‌ها، تحلیل و نتیجه‌گیری را تعیین می‌نماید. این سؤال باید روشن، متمرکز، قابل پاسخ و مرتبط با حوزه علمی مورد نظر باشد. به عبارتی، پرسش پژوهش همان قطب‌نمای تحقیق است که همه مراحل پژوهشی به سمت آن جهت‌گیری می‌کنند.
در بیشتر مطالعات، سؤال تحقیق به گونه‌ای نوشته شده است که جنبه‌های مختلفی از مطالعه از جمله جمعیت و متغیرهای مورد مطالعه و مشکل پژوهشی را که مطالعه به آن می‌پردازد، تشریح می‌کند. بسیاری از پروژه‌های تحقیقاتی بر روی یک سؤال تحقیق واحد متمرکز خواهند شد، مطالعات بزرگ‌تر اغلب از بیش از یک سوال پژوهشی استفاده می‌کنند.

معادل انگلیسی سوال پژوهش

در تمامی متون و مقالات علمی بین المللی با واژه Research Question که معادل انگلیسی سوال پژوهش هست،‌ روبه‌رو خواهید شد.

تعریف کوتاه سوال پژوهش

پرسشی کلیدی که جهت‌گیری پژوهش را تعیین کرده و چارچوب بررسی علمی را مشخص می‌کند.

تاریخچه و سیر تکامل سوال پژوهش

ایده طراحی سؤال پژوهش از قرون وسطی در قالب پرسش‌های فلسفی آغاز شد، اما در دوران مدرن، به‌ویژه از قرن ۲۰ به بعد، با تأکید بر روش‌های علمی، طراحی سؤالات روشن و قابل آزمون به یکی از مهم‌ترین اجزای تحقیقات تجربی تبدیل شد. در پژوهش‌های مدرن، اهمیت طراحی صحیح سؤال تا حدی است که برخی متدولوژیست‌ها آن را مهم‌تر از فرضیه تلقی می‌کنند.

اهمیت سوال پژوهشی

اهمیت اصلی ایجاد یک سؤال تحقیقاتی این است که موضوع گسترده مورد علاقه را به یک منطقه خاص از مطالعه کاهش می‌دهد. سؤالات پژوهش، همراه با فرضیه‌ها، همچنین به عنوان یک چارچوب راهنمایی برای پژوهش عمل می‌کنند. این سؤالات همچنین به طور خاص مرزهای مطالعه را نشان می‌دهد ، محدودیت‌های آن را تعیین می‌کند و از انسجام پژوهش اطمینان می‌دهد.

علاوه بر این، سوال پژوهش تأثیر دومینو‌ وار بر بقیه مطالعه دارد. این سؤالات بر عواملی مانند روش تحقیق، اندازه نمونه، جمع آوری داده‌ها و تجزیه و تحلیل داده‌ها تأثیر می‌گذارد.

به طور خلاصه اهمیت و کاربرد یک سوال پژوهشی شامل موارد زیر است:

• تعیین‌کننده جهت و ساختار کل تحقیق
• کمک به انتخاب روش تحقیق مناسب
• تسهیل در نگارش فرضیه، اهداف و چارچوب نظری
• افزایش تمرکز و انسجام در تحلیل داده‌ها
• پایه‌گذار طراحی ابزار گردآوری اطلاعات

به طور کلی، در تحقیقات بالینی، اجتماعی، رفتاری و علوم انسانی، طراحی صحیح سؤال پژوهش نقش کلیدی در اثربخشی مطالعه ایفا می‌کند.

انواع سوالات پژوهشی

بسته به نوع تحقیقاتی که باید انجام شود، سؤالات تحقیق را می‌توان به دسته‌های مختلف طبقه بندی کرد. با دانستن اینکه چه نوع تحقیقاتی می‌خواهد انجام دهد-مطالعات کمی ، کیفی یا متداول-می‌تواند در نوشتن سؤالات تحقیق مؤثر کمک کند.

دودی و بیلی در سال ۲۰۱۶ تعدادی از انواع سؤالات پژوهش را پیشنهاد می‌کنند، که در ادامه آن‌ها را بررسی می‌کنیم: 

سؤالات پژوهش کمی (Quantitative Research Questions)

سؤالات کمی، دقیق، ساختارمند و مبتنی بر اندازه‌گیری هستند. این نوع سؤالات معمولاً شامل موارد زیر هستند:

• جمعیت مورد مطالعه
• متغیرهای وابسته و مستقل
• طرح پژوهشی مورد استفاده

این سؤالات معمولاً در ابتدای پژوهش نهایی شده و در طول مطالعه تغییر نمی‌کنند. سؤالات پژوهشی کمی، معمولاً به دنبال یافتن پاسخ‌هایی فراتر از "بله" یا "خیر" هستند و به همین دلیل از واژگانی مانند "آیا"، "هست"، "می‌باشد"، "می‌کند" (“is," “are," “do," or “does") استفاده نمی‌شود.
هدف آن‌ها، بررسی دقیق روابط، تفاوت‌ها یا ویژگی‌های آماری پدیده‌هاست و به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

• سؤالات توصیفی (Descriptive) : به دنبال اندازه‌گیری یا توصیف ویژگی‌های خاص یک متغیر در یک جامعه آماری هستند. معمولاً با "چه چیزی" (What) آغاز می‌شوند.
  مثال: «چه اضطرابی در بین دانشجویان پزشکی مشاهده می‌شود؟»
•  سؤالات مقایسه‌ای (Comparative): در پی مقایسه دو یا چند گروه برای بررسی تفاوت‌ها هستند. گاهی نیز بررسی علّت و معلول را در بر می‌گیرند.
  مثال: «تفاوت عملکرد تحصیلی بین دانشجویانی که ورزش می‌کنند و آن‌هایی که ورزش نمی‌کنند چیست؟»
• سؤالات رابطه‌ای (Relational): بر بررسی روابط بین دو یا چند متغیر تمرکز دارند. معمولاً از عباراتی مانند "رابطه"، "ارتباط" یا "روند" (association) استفاده می‌کنند.
  مثال: «چه رابطه‌ای بین میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی و اضطراب وجود دارد؟»

سؤالات پژوهش کیفی (Qualitative Research Questions)

سؤالات کیفی اغلب انعطاف‌پذیر، باز و غیرجهت‌دار هستند و می‌توانند در طول فرایند پژوهش توسعه یا تغییر پیدا کنند. این سؤالات به جای تمرکز بر عدد و اندازه‌گیری، در پی درک عمیق، معنا، تجربه و زمینه‌های پدیده‌ها هستند. افعال رایجی که در این نوع سؤالات دیده می‌شود شامل "کاوش کردن"، "توصیف کردن"، "توضیح دادن" یا "درک کردن" ( “discover," “explain," or “explore") است.

بر اساس طبقه‌بندی Ritchie و Marshall، انواع سؤالات کیفی عبارت‌اند از:

• زمینه‌ای (Contextual): توصیف وضعیت یا شرایط موجود
• توصیفی (Descriptive): توصیف دقیق یک پدیده
• رهایی‌بخش (Emancipatory): تولید دانش برای ایجاد تغییر اجتماعی، به‌ویژه در جهت حمایت از گروه‌های محروم
• ارزیابانه (Evaluative): بررسی میزان موفقیت یا اثربخشی یک روش یا سیاست
• تبیینی (Explanatory): توضیح دلایل، پیوندها و چرایی پدیده‌ها
• اکتشافی (Exploratory): بررسی موضوعات ناشناخته یا جدید
• زایشی (Generative): خلق ایده‌های جدید برای توسعه نظریه‌ها
• ایدئولوژیک (Ideological): پیشبرد یک دیدگاه یا باور خاص از طریق پژوهش

سؤالات پژوهش ترکیبی (Mixed-Methods Research Questions)

در مطالعات ترکیبی، پژوهشگر از هر دو نوع سؤال کمی و کیفی استفاده می‌کند تا بتواند هم از داده‌های آماری (کمی) و هم از تحلیل‌های تفسیری (کیفی) بهره ببرد. اگر تمرکز مطالعه بر بررسی روش‌ها به صورت جداگانه باشد، می‌توان دو دسته سؤال مجزا داشت.
اما در مطالعاتی که روش‌ها به صورت ترکیبی و یکپارچه استفاده می‌شوند، معمولاً یک سؤال پژوهش ترکیبی طراحی می‌شود که همزمان به هر دو نوع داده اشاره دارد و هدفش تحلیل همه‌جانبه‌ی پدیده‌هاست.

جدول مقایسه‌ای انواع سؤالات پژوهشی

چالش‌های رایج در طراحی سؤال پژوهش

چالش‌هایی که پژوهشگران در طرح سوال پژوهش با آن روبه‌رو می‌شوند: 

• ابهام و کلی‌گویی: پرسش‌های مبهم یا بسیار گسترده، جهت پژوهش را مبهم می‌کنند.
• عدم قابلیت پاسخ‌دهی: سؤال‌هایی که به‌صورت تجربی قابل بررسی نیستند.
• ناسازگاری با روش تحقیق: پرسش‌های غیرمتناسب با رویکرد یا طراحی مطالعه.
• بی‌ارتباطی با مطالعات موجود: سؤالاتی که پشتوانه علمی ندارند یا بی‌اهمیت تلقی می‌شوند.

طراحی مناسب سوال پژوهش:

با توجه به اهمیت سوال تحقیق، سؤالات پژوهش باید به درستی ساختار یافته باشد تا از وضوح عنوان پژوهشی اطمینان حاصل شود. در این خصوص تعدادی چارچوب استاندارد جهانی وجود دارد که می‌توانید برای ایجاد صحیح یک سؤال تحقیق از آن استفاده کنید. دو چارچوب به طور خلاصه در زیر توضیح داده شده است:

چارچوب سوال پژوهشی PICOT

چارچوب سؤال پژوهش PICOT برای اولین بار در سال 1995 توسط ریچاردسون و همکاران معرفی شد. با استفاده از چارچوب PICOT، می‌توان سؤالات تحقیق را برای پرداختن به عناصر مهم مطالعه، از جمله جمعیت مورد مطالعه، نتایج مورد انتظار و زمان لازم برای دستیابی به نتیجه، ایجاد کرد. با استفاده از این عناصر، این چارچوب بیشتر در تحقیقات بالینی و مطالعات مبتنی بر شواهد مورد استفاده قرار می‌گیرد.

PICOT خلاصه شده موارد زیر است که از استانداردهای اصلی طراحی سوال پژوهشی است:

• P: برای جمعیت مورد مطالعه یا بیماران (population, patients, or problem)
• I: برای مداخله یا شاخص مورد مطالعه (intervention or indicator being studied)
• C: برای مقایسه (comparison group)
• O: برای نتیجه یا پیامد (outcome of interest)
• T: برای زمان (timeframe of the study)

نمونه سؤال پژوهش بر اساس PICOT

P: بیماران دیابتی نوع ۲
I: رژیم غذایی کم‌کربوهیدرات
C: در مقایسه با رژیم غذایی معمول
O: بهبود کنترل قند خون (HbA1c)
T: طی ۶ ماه
 سؤال پژوهش طبق چهارچوب (PICOT):
آیا پیروی از رژیم غذایی کم‌کربوهیدرات در بیماران دیابتی نوع ۲، در مقایسه با رژیم معمول، طی ۶ ماه منجر به بهبود کنترل قند خون می‌شود؟
 

چارچوب سوال پژوهشی PEO

چهارچوب PEO یکی از ابزارهای پرکاربرد در پژوهش‌های کیفی است که به پژوهشگران کمک می‌کند تا سؤال پژوهشی مناسبی تدوین کنند، به‌ویژه در موضوعاتی که مربوط به تجربه، دیدگاه، باور یا احساسات افراد هستند: 

• P: برای جمعیت مورد مطالعه یا بیماران (population, patients, or problem)
• E: برای مواجهه یا تجربه (intervention or indicator being studied)
• O: برای نتیجه یا پیامد (outcome of interest)

مثال از سؤال پژوهشی با استفاده از PEO

موضوع: تجربه پرستاران در مواجهه با بیماران مبتلا به کووید-19
P: پرستاران شاغل در بخش مراقبت‌های ویژه
E: مراقبت از بیماران مبتلا به کووید-19
O: تجربه روان‌شناختی و احساسی
سؤال پژوهشی:
تجربه روان‌شناختی پرستاران شاغل در بخش مراقبت‌های ویژه هنگام مراقبت از بیماران مبتلا به کووید-19 چگونه است؟

در نهایت، هر پژوهشگری باید بداند که یک سوال پژوهشی خوب می‌تواند پژوهشگر را در تمام مسیر پژوهشی راهنمایی کند. 

به نظر شما مهم‌ترین ویژگی یک سؤال پژوهشی خوب چیست؟ آیا تا به حال در تدوین آن دچار چالش شده‌اید؟