شاخص H-index چیست؟ هر آنچه باید درباره این شاخص در رزومه پژوهشی بدانید

شاخص h یا همان شاخص هرش (Hirsch index) یکی از شاخص‌های پرکاربرد در سنجش علمی پژوهشگران است که نخستین بار توسط «خورخه هرش» (Jorge Hirsch) در سال ۲۰۰۵ معرفی شد. این شاخص بر پایه داده‌های استنادی یا ارجاعات علمی (Citation) محاسبه می‌شود و هدف آن، ارائه یک معیار ترکیبی از تعداد مقالات علمی منتشر شده و تعداد ارجاعات داده شده به مقالات است.

در پایگاه داده Web of Science Core Collection، شاخص h هر پژوهشگر تنها بر اساس مقالاتی محاسبه می‌گردد که پژوهشگر شخصاً در پروفایل کاربری خود در این پایگاه ثبت کرده و آن مقالات نیز توسط Web of Science نمایه‌سازی شده باشند. شایان ذکر است که در این محاسبه، فقط انتشارات موجود در مجموعه اصلی این پایگاه و استنادات دریافتی آن‌ها (شامل خوداستنادی‌ها) مورد محاسبه قرار می‌گیرند.

شایان ذکر است که شاخص h، به عنوان معیاری برای ارزیابی عملکرد پژوهشی، تابعی از پایگاه داده مورد استفاده در محاسبه آن می‌باشد. این امر ناشی از تفاوت‌های بنیادین در گستره پوشش منابع علمی و سازوکارهای استناددهی میان پایگاه‌های اطلاعاتی نظیر Web of Science Core Collection، Scopus و Google Scholar است.

از آنجا که هر یک از این پایگاه‌ها مجموعه منحصربه‌فردی از انتشارات علمی را نمایه نموده و رویکردهای متمایزی در شناسایی و شمارش استنادات اتخاذ می‌کنند، لذا مقادیر h-index منتج از آن‌ها برای یک پژوهشگر واحد می‌تواند متغیر باشد. بر این اساس، در گزارش‌دهی و تفسیر شاخص h، تصریح منبع محاسبه آن به منظور اجتناب از هرگونه ابهام ضروری تلقی می‌گردد.

H-index چیست؟ به زبان ساده

از منظر ریاضی، شاخص h برای یک پژوهشگر برابر با مقدار h است، به این شرط که دست‌کم h عدد از مقالات منتشر شده توسط وی، هر کدام به میزان h بار یا بیشتر مورد استناد قرار گرفته باشند.

برای روشن‌تر شدن این مفهوم، تصور کنید پژوهشگری به نام «الف» دارای شاخص h برابر با ۱۳ باشد. این بدان معناست که این فرد حداقل ۱۳ مقاله علمی منتشر کرده است که هرکدام از آن‌ها حداقل ۱۳ بار توسط دیگران مورد استناد قرار گرفته‌اند. این شاخص به‌نوعی تعادلی بین کمیت تولیدات علمی (تعداد مقالات) و کیفیت یا تأثیر آن‌ها (تعداد استنادها) برقرار می‌کند.

مثال ساده از محاسبه اچ ایندکس

فرض کنید یک پژوهشگر ۸ مقاله دارد و تعداد استنادها به هر مقاله به ترتیب این‌هاست:

25، 20، 15، 10، 8، 5، 3، 1

حالا از بالا شروع می‌کنیم و می‌شماریم تا جایی که تعداد مقالات ≥ تعداد استنادها باشد:

• مقاله اول: 25 بار استناد → حداقل 1 مقاله با 1 استناد 

• مقاله دوم: 20 بار → 2 مقاله با حداقل 2 استناد 

• مقاله سوم: 15 بار → 3 مقاله با حداقل 3 استناد

• مقاله چهارم: 10 بار → 4 مقاله با حداقل 4 استناد 

• مقاله پنجم: 8 بار → 5 مقاله با حداقل 5 استناد

• مقاله ششم: 5 بار → 6 مقاله با حداقل 6 استناد

تا اینجا فقط ۵ مقاله داریم که هرکدام حداقل ۵ بار استناد گرفته‌اند، بنابراین:

H-Index = 5

کاربرد و محدودیت‌های H-index

یکی از دلایل محبوبیت گسترده شاخص h این است که محاسبه آن آسان بوده و در عین سادگی، اطلاعات مهمی را درباره عملکرد علمی یک فرد ارائه می‌دهد. این شاخص به تنهایی می‌تواند تصویری کلی از چگونگی توزیع استنادها در میان مقالات یک پژوهشگر را به دست دهد. با این حال، باید با احتیاط و آگاهی از محدودیت‌های آن استفاده شود.

یکی از انتقادهای مهم به شاخص h این است که بسیاری از افراد یا سازمان‌ها آن را به‌عنوان اثبات قطعی بهره‌وری یا اثرگذاری علمی در نظر می‌گیرند، در حالی که در واقع این شاخص تنها یکی از شاخص‌های ممکن برای سنجش عملکرد پژوهشی است و نه معیاری بی‌نقص.

نکته مهمی که باید در استفاده از شاخص h در نظر گرفته شود این است که رفتار نشر و ارجاع‌دهی در رشته‌های مختلف علمی با هم تفاوت‌های قابل‌توجهی دارد؛ حتی در میان رشته‌هایی که از نظر موضوعی به هم نزدیک هستند. مثلاً در رشته‌هایی مانند فیزیک یا زیست‌شناسی، میزان استناد به مقالات معمولاً بیشتر از رشته‌هایی مانند ریاضیات یا فلسفه است. بنابراین مقایسه مستقیم شاخص h پژوهشگران در حوزه‌های مختلف علمی می‌تواند گمراه‌کننده باشد.

از طرف دیگر، شاخص h به دوران حرفه‌ای یا سن شغلی پژوهشگر نیز توجهی ندارد. برای مثال، فردی که ۳۰ سال سابقه فعالیت علمی دارد، احتمالاً شاخص h بالاتری نسبت به یک پژوهشگر تازه‌کار خواهد داشت، صرف‌نظر از کیفیت واقعی کارها. بنابراین، مقایسه h-index افراد با سابقه‌های شغلی متفاوت نیز چندان منطقی نیست.

جمع‌بندی: استفاده از شاخص H-index

با توجه به موارد گفته‌شده، توصیه می‌شود که پژوهشگران و مؤسسات علمی از شاخص h به عنوان یک ابزار مکمل در کنار سایر شاخص‌های ارزیابی علمی استفاده کنند و نه به عنوان تنها معیار قضاوت. شاخص‌هایی مانند تعداد کل استنادها، شاخص i10، متوسط استناد به ازای هر مقاله، و نیز ارزیابی کیفی از محتوای مقالات می‌توانند در کنار h-index تصویر جامع‌تری از عملکرد علمی یک فرد ارائه دهند.
در نهایت، آنچه اهمیت دارد، درک درست از دامنه کاربرد و محدودیت‌های شاخص h است تا بتوان از آن به شکلی مسئولانه، آگاهانه و منصفانه بهره گرفت.