چک‌لیست پژوهشی چیست؟ راهنمای کامل برای نگارش استاندارد مقالات علمی
زمان مطالعه: 15 دقیقه
در دنیای امروز، نگارش علمی دیگر تنها به انتقال نتایج پژوهش محدود نمی‌شود، بلکه نحوه ارائه اطلاعات، شفافیت روش‌شناسی، و ساختار علمی گزارش، نقشی تعیین‌کننده در پذیرش و اثربخشی مطالعات ایفا می‌کنند. یکی از ابزارهای کلیدی که به پژوهشگران در مسیر نگارش استاندارد، دقیق و قابل اعتماد یاری می‌رساند، چک‌لیست‌های پژوهشی هستند.
این چک‌لیست‌ها که بر پایه‌ی شواهد علمی و توسط نهادهای معتبر بین‌المللی طراحی شده‌اند، به نویسنده کمک می‌کنند تا تمامی اجزای ضروری یک گزارش پژوهشی را به‌صورت کامل و سازمان‌یافته ارائه دهد. آشنایی با این چک‌لیست‌ها و استفاده درست از آن‌ها می‌تواند به شکل چشمگیری کیفیت، شفافیت و قابلیت بازتولید پژوهش را افزایش دهد.
تعریف چک‌لیست پژوهشی
چک‌لیست پژوهشی دقیقاً چیست؟
چک‌لیست پژوهشی، مجموعه‌ای از موارد ضروری و توصیه‌شده برای گزارش‌دهی پژوهش‌های علمی است که پژوهشگر باید هنگام نگارش مقاله یا گزارش نهایی، آن‌ها را رعایت کرده و در متن مطالعه‌اش پوشش دهد. این موارد، بسته به نوع طراحی مطالعه (مثلاً کارآزمایی بالینی، مرور سیستماتیک یا مطالعه کیفی) ممکن است متفاوت باشند.
چک‌لیست‌ها معمولاً در قالب فایل‌های PDF یا صفحات وب ارائه می‌شوند و شامل سؤالات یا عبارات کلیدی هستند که بررسی می‌کنند آیا نویسنده اطلاعات لازم را در بخش‌های مختلف مقاله (مقدمه، روش، نتایج و بحث) ارائه کرده است یا خیر.
استفاده از این چک‌لیست‌ها تضمین می‌کند که مطالعه:
-
به‌صورت کامل و شفاف گزارش شده،
-
اطلاعات کلیدی را از قلم نینداخته،
-
و با استانداردهای بین‌المللی نگارش علمی مطابقت دارد.
تفاوت چک‌لیست با فرمت مقاله و راهنمای نگارش مجلات
درک تفاوت چک‌لیست پژوهشی با فرمت مقاله و راهنمای نویسندگان ژورنال‌ها بسیار مهم است، چرا که هرکدام هدف خاصی را دنبال می‌کنند:
|
نوع سند |
هدف اصلی |
شامل چه مواردی است؟ |
|---|---|---|
|
چک‌لیست پژوهشی |
ارزیابی علمی و شفافیت محتوا |
جزئیات روش، طراحی، نمونه‌گیری، تحلیل، محدودیت‌ها، سوگیری‌ها و تفسیر نتایج |
|
راهنمای نویسندگان (Instructions for Authors) |
تطبیق با سیاست‌ها و فرمت مجله |
تعداد کلمات، نوع فونت، ساختار فایل، نحوه رفرنس‌دهی، سبک نوشتاری |
|
فرمت مقاله |
قالب‌بندی مقاله برای انتشار |
ترتیب بخش‌ها (مقدمه، روش، نتایج، بحث)، تیترها، چیدمان جدول و شکل |
به‌عبارتی، چک‌لیست بر محتوا و دقت علمی تمرکز دارد، درحالی‌که راهنما و فرمت مقاله بر قالب ظاهری و جزئیات تکنیکی نگارش تمرکز می‌کنند.
اجزای معمول در یک چک‌لیست پژوهشی
هر چک‌لیست پژوهشی بسته به نوع مطالعه طراحی متفاوتی دارد، اما معمولاً شامل بخش‌های زیر است:
-
اطلاعات پایه‌ای درباره مطالعه
نوع طراحی، اهداف اصلی، جمعیت هدف، محل انجام پژوهش -
روش‌شناسی دقیق
شامل معیارهای ورود و خروج، روش نمونه‌گیری، ابزارهای اندازه‌گیری، نحوه تحلیل داده -
نتایج کامل و دقیق
تعداد شرکت‌کنندگان در مراحل مختلف، تحلیل‌ها، آزمون‌های آماری، یافته‌های منفی و مثبت -
بحث و تفسیر علمی
تحلیل نتایج در زمینه مطالعات پیشین، قوت و ضعف‌ها، محدودیت‌ها، تعمیم‌پذیری -
موارد اخلاقی و تأمین مالی
تأییدیه اخلاقی، رضایت آگاهانه، تعارض منافع، منابع تأمین مالی -
چک‌کردن کامل بودن اطلاعات
آیا تمام اجزای ضروری گزارش شده‌اند؟ آیا اطلاعاتی مبهم یا حذف‌شده وجود دارد؟
استفاده از این اجزا به‌عنوان راهنما، باعث می‌شود که مقاله نهایی هم از نظر علمی دقیق باشد و هم از نظر ساختاری کامل و قابل‌درک برای خواننده و داور.
چرا باید از چک‌لیست‌های پژوهشی استفاده کنیم؟
استفاده از چک‌لیست‌های پژوهشی تنها یک توصیه نیست؛ بلکه به‌عنوان یک ضرورت حرفه‌ای و اخلاقی در پژوهش‌های علمی شناخته می‌شود. در سال‌های اخیر، تعداد قابل توجهی از مجلات علمی، سازمان‌های تأمین مالی و نهادهای ارزیاب پژوهش، رعایت این چک‌لیست‌ها را شرط اولیه برای پذیرش یا داوری دانسته‌اند. دلایل زیر نشان می‌دهند چرا هر پژوهشگر باید به این ابزار استاندارد متعهد باشد:
کمک به افزایش شفافیت و بازتولیدپذیری
یکی از چالش‌های اصلی علم مدرن، بحران بازتولید (Reproducibility Crisis) است؛ به‌این معنا که بسیاری از پژوهش‌ها، به‌دلیل گزارش‌دهی ناقص یا مبهم، توسط دیگران قابل تکرار یا تأیید نیستند.
چک‌لیست‌های پژوهشی با تأکید بر شفافیت در تمام مراحل مطالعه، از طراحی تا تحلیل داده‌ها، موجب می‌شوند که:
-
دیگر پژوهشگران بتوانند روش مطالعه را دقیقاً درک کرده و تکرار کنند؛
-
خوانندگان و داوران علمی بتوانند یافته‌ها را با اطمینان بیشتری ارزیابی کنند؛
-
سوگیری‌های پنهان در گزارش‌دهی (مثلاً حذف نتایج منفی) کاهش یابد.
شفافیت، پایه‌ی علم قابل اعتماد است، و چک‌لیست‌ها یکی از موثرترین ابزارهای حفظ آن هستند.
بهبود کیفیت نگارش و ساختار مقاله
چک‌لیست‌های پژوهشی همچون یک نقشه راه برای نگارش علمی استاندارد عمل می‌کنند. به‌ویژه برای پژوهشگرانی که در مراحل اولیه مسیر تحقیقاتی خود هستند، این چک‌لیست‌ها به شکل مؤثری:
-
از فراموش‌شدن بخش‌های مهم مقاله جلوگیری می‌کنند؛
-
انسجام ساختاری بین بخش‌های مختلف مقاله را تقویت می‌کنند؛
-
به پژوهشگر کمک می‌کنند روایت علمی دقیق‌تری ارائه کند.
نگارش مقاله‌ای که بر پایه چک‌لیست‌های استاندارد تدوین شده، معمولاً خواناتر، منسجم‌تر و حرفه‌ای‌تر از مقالات بدون ساختار است. این موضوع نه‌تنها در ارزیابی اولیه توسط داوران تأثیرگذار است، بلکه اعتبار علمی نویسنده را نیز افزایش می‌دهد.
تطابق با استانداردهای بین‌المللی و سیاست‌های ژورنال‌ها
در حال حاضر، اکثر ژورنال‌های معتبر بین‌المللی – از جمله مجلات وابسته به گروه‌های معروف مانند BMJ، JAMA، PLOS و Elsevier – به صراحت اعلام کرده‌اند که مطابق‌بودن مقالات با چک‌لیست‌های معتبر (مانند CONSORT، PRISMA، STROBE و...) شرط بررسی علمی مقاله است.
همچنین، بسیاری از پایگاه‌های نمایه‌سازی مانند PubMed Central و Web of Science، استفاده از این چک‌لیست‌ها هنگام سابمیت مقاله را نشانه‌ای از رعایت اصول اخلاقی، علمی و شفافیت پژوهشی می‌دانند.
به‌بیان دیگر، اگر مقاله‌ای بدون رعایت این استانداردها ارسال شود:
-
ممکن است از همان ابتدا توسط دبیر مجله ریجکت شود (Desk Rejection)؛
-
فرآیند داوری آن طولانی، دشوار یا پر از اصلاحات سنگین باشد؛
-
حتی در صورت چاپ، اعتبار کمتری در ارزیابی‌های آتی کسب کند.
بنابراین، رعایت چک‌لیست‌ها نه فقط برای کیفیت علمی، بلکه برای پذیرش راحت‌تر مقاله در ژورنال‌های بین‌المللی نیز ضروری است.
چک‌لیست‌های پژوهشی چه تفاوتی با هم دارند؟
اگرچه همه چک‌لیست‌های پژوهشی با هدف ارتقاء کیفیت نگارش علمی طراحی شده‌اند، اما در عمل با یکدیگر تفاوت‌های مهمی دارند که شناخت آن‌ها برای انتخاب چک‌لیست مناسب بسیار حیاتی است. این تفاوت‌ها را می‌توان در سه دسته کلی بررسی کرد:
تفاوت بر اساس نوع طراحی مطالعه
مهم‌ترین معیار تفاوت بین چک‌لیست‌ها، نوع طراحی مطالعه‌ای است که برای آن تدوین شده‌اند. هر نوع مطالعه در پژوهش، نیاز به گزارش‌دهی دقیق اجزای خاصی دارد. به همین دلیل، چک‌لیست‌ها به‌صورت تخصصی و متناسب با طراحی مطالعه توسعه یافته‌اند:
|
نوع مطالعه |
چک‌لیست مرتبط |
توضیح |
|---|---|---|
|
کارآزمایی بالینی (RCT) |
CONSORT |
تأکید بر تصادفی‌سازی، کورسازی، پیگیری، تحلیل نیت به درمان |
|
مرور سیستماتیک و متاآنالیز |
PRISMA |
پوشش کامل مراحل جستجو، غربالگری، انتخاب، و سنتز داده‌ها |
|
مطالعات مشاهده‌ای (مقطعی، کوهورت، مورد-شاهدی) |
STROBE |
توجه به معیارهای ورود/خروج، منابع سوگیری، تحلیل آماری |
|
گزارش موردی |
CARE |
گزارش دقیق پیش‌زمینه، مسیر بالینی بیمار، و پیام‌های آموزشی |
|
مطالعات تشخیصی |
STARD |
بررسی طراحی، حساسیت/ویژگی، معیار طلایی، سوگیری‌ها |
|
مطالعات کیفی |
SRQR یا COREQ |
تأکید بر شفافیت در روش تحلیل داده، فلسفه پژوهش، راویگری |
به همین دلیل، استفاده از چک‌لیست اشتباه برای نوع مطالعه‌تان نه‌تنها بی‌فایده بلکه گمراه‌کننده است.
تفاوت در جزئیات و میزان سخت‌گیری
چک‌لیست‌ها از نظر تعداد آیتم‌ها، سطح جزئیات، و میزان سخت‌گیری نیز با هم تفاوت دارند:
-
برخی چک‌لیست‌ها مانند CONSORT Extension for Cluster Trials یا PRISMA-2020 بسیار جزئی و دقیق هستند و آیتم‌های زیادی دارند که رعایت آن‌ها نیازمند دقت بالا و تخصص کافی است.
-
در مقابل، چک‌لیست‌هایی مانند CARE یا COREQ ساده‌تر بوده و بیشتر بر شفافیت روایت و ساختار کلی تمرکز دارند.
همچنین، برخی چک‌لیست‌ها نسخه‌های توسعه‌یافته دارند (Extensions) که برای موقعیت‌های خاص مثل کارآزمایی‌های غیربرابر (Non-Inferiority)، مطالعات تلفیقی (Mixed Methods)، یا گزارش مبتنی بر روش‌های جدید طراحی شده‌اند.
انتخاب چک‌لیستی در مقاله‌نویسی با میزان سخت‌گیری متناسب با نوع مطالعه، سطح ژورنال هدف و تجربه نویسنده بسیار اهمیت دارد.
تفاوت در هدف: نگارش مقاله نهایی یا پروتکل اولیه
بسیاری از پژوهشگران نمی‌دانند که برخی چک‌لیست‌ها برای نگارش مقاله نهایی طراحی نشده‌اند، بلکه هدف آن‌ها تنظیم و گزارش پروتکل اولیه پژوهش است. تفاوت این دو گروه را در جدول زیر ببین:
|
هدف چک‌لیست |
مثال |
کاربرد اصلی |
|---|---|---|
|
نگارش مقاله کامل |
CONSORT، PRISMA، STROBE |
هنگام ارسال مقاله نهایی به ژورنال |
|
نگارش پروتکل پژوهش |
SPIRIT، PRISMA-P |
تدوین پیش‌نویس طرح مطالعه برای ثبت یا داوری اولیه |
پروتکل‌نویسی مرحله‌ای مهم در مسیر پژوهش است و استفاده از چک‌لیست‌هایی مانند SPIRIT (برای کارآزمایی‌ها) یا PRISMA-P (برای پروتکل مرورها) می‌تواند ساختار منطقی و قابل‌داوری به طرح تحقیقاتی ببخشد.
بنابراین، پیش از انتخاب چک‌لیست، ابتدا باید بدانید که در چه مرحله‌ای از پژوهش قرار دارید و دقیقاً چه چیزی را قرار است بنویسید: پروتکل یا مقاله کامل.
چطور از چک‌لیست‌های پژوهشی استفاده کنیم؟
استفاده از چک‌لیست‌های پژوهشی تنها در گروی دانلود و مطالعه‌ی آن‌ها نیست؛ بلکه نیازمند درک درست، انتخاب دقیق و کاربرد مرحله‌به‌مرحله در فرایند نگارش مقاله یا پروپوزال است. در این بخش، سه مرحله کلیدی برای بهره‌گیری موثر از این ابزارها را مرور می‌کنیم:
زمان استفاده: قبل از شروع نگارش یا هنگام تدوین مقاله؟
یکی از خطاهای رایج پژوهشگران، مراجعه به چک‌لیست‌ها تنها پس از پایان نگارش مقاله و در زمان آماده‌سازی برای ارسال است. در حالی‌که بهترین زمان برای بهره‌گیری از چک‌لیست‌های پژوهشی:
پیش از شروع نگارش متن اصلی مقاله
و حتی در مرحله طراحی اولیه پروپوزال یا ثبت طرح در سامانه‌های بین‌المللی است.
با مراجعه زودهنگام به چک‌لیست‌ها، پژوهشگر می‌تواند مطمئن شود که تمام اطلاعات لازم را در طول اجرای مطالعه جمع‌آوری کرده و در ساختار مقاله خود گنجانده است.
نحوه انتخاب چک‌لیست مناسب با نوع پژوهش
برای انتخاب صحیح، مراحل زیر پیشنهاد می‌شود:
-
نوع مطالعه را دقیق مشخص کنید:
آیا مطالعه شما یک مرور سیستماتیک است؟ کارآزمایی بالینی است؟ یا گزارش موردی؟ -
از ابزارهای رسمی برای جستجو استفاده کنید:
وب‌سایت EQUATOR www.equator-network.org یک جستجوگر دقیق دارد که با انتخاب نوع مطالعه، مناسب‌ترین چک‌لیست را معرفی می‌کند.
جهت آموزش جستجو در وب‌سایت EQUATOR روی لینک کلیک بفرمایید. -
بررسی کنید که مقاله‌تان در کدام مرحله است:
اگر در حال نوشتن پروتکل هستید، از چک‌لیست‌هایی مانند SPIRIT یا PRISMA-P استفاده کنید. اگر مقاله نهایی را می‌نویسید، از CONSORT، PRISMA، STROBE و... بهره ببرید. -
از آخرین نسخه چک‌لیست استفاده کنید:
برخی چک‌لیست‌ها (مانند PRISMA یا STROBE) نسخه‌های به‌روزرسانی‌شده‌ای دارند که استفاده از آن‌ها الزامی است. -
مطالعه دقیق راهنما و مقاله همراه با چک‌لیست:
اغلب چک‌لیست‌ها همراه با مقاله‌ای توضیحی منتشر می‌شوند که نحوه استفاده درست از آن را توضیح می‌دهد.
معرفی منابع معتبر: EQUATOR، سایت‌های ژورنال‌ها و مراکز پژوهشی
برای دسترسی به چک‌لیست‌های معتبر، به منابع زیر اعتماد کنید:
-
EQUATOR Network: جامع‌ترین و رسمی‌ترین پایگاه چک‌لیست‌های پژوهشی در دنیا. (آموزش و آشنایی کامل با EQUATOR را در معرفی وب‌سایت پژوهشی علمی‌نو ببینید.)
-
سایت مجله هدف: برخی ژورنال‌ها مستقیماً چک‌لیست‌ها را در راهنمای نویسندگان خود قرار می‌دهند.
-
نهادهای پژوهشی ملی و بین‌المللی: مثل ICMJE، Cochrane، WHO، و مؤسسات ملی سلامت (NIH، NHMRC و ...)
توجه: چک‌لیست‌هایی که از منابع نامعتبر یا کانال‌های غیررسمی دریافت می‌شوند ممکن است ناقص، قدیمی یا غیراستاندارد باشند.
چک‌لیست‌های پژوهشی برای پایان‌نامه و پروپوزال هم کاربرد دارند؟
پاسخ کوتاه و قاطع این است: بله، و بسیار هم توصیه می‌شود. برخلاف تصور رایج که چک‌لیست‌های پژوهشی را صرفاً برای مقالات علمی منتشرشده می‌دانند، این ابزارها در فرآیندهای اولیه‌ی تحقیق – از جمله نگارش پروپوزال و تدوین پایان‌نامه – نقش مؤثری دارند.
کاربرد در نگارش پروپوزال
در نگارش پروپوزال، پژوهشگر موظف است نشان دهد که طراحی مطالعه‌اش علمی، دقیق و قابل اجراست. در اینجا، چک‌لیست‌هایی مانند:
-
SPIRIT برای کارآزمایی‌های بالینی
-
PRISMA-P برای مرورهای سیستماتیک
-
یا STROBE-P برای مطالعات مشاهده‌ای
می‌توانند به‌عنوان چهارچوبی استاندارد عمل کنند. استفاده از این چک‌لیست‌ها در نوشتن طرح تحقیق، موجب می‌شود:
-
ساختار علمی طرح دقیق‌تر باشد؛
-
موارد کلیدی از قلم نیفتد؛
-
پروپوزال شما در دفاع، داوری، یا تصویب سریع‌تر پذیرفته شود.
بسیاری از دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی معتبر جهان، استفاده از این چک‌لیست‌ها را در زمان ثبت پروپوزال در سامانه‌های پژوهشی اجباری کرده‌اند.
کاربرد در نگارش پایان‌نامه
در فرآیند نگارش پایان‌نامه نیز، چک‌لیست‌ها می‌توانند نقش حیاتی ایفا کنند، زیرا:
-
به دانشجو کمک می‌کنند مقاله‌محور فکر کند و نوشتار پایان‌نامه را به ساختار یک مقاله علمی نزدیک کند؛
-
موجب می‌شوند پایان‌نامه از ابتدا با شفافیت کامل نگارش یابد، تا هنگام استخراج مقاله نیازی به بازنویسی یا اضافه‌نویسی نباشد؛
-
در صورت ارائه پایان‌نامه برای داوری، استفاده از چک‌لیست‌ها نشان‌دهنده‌ی رعایت اصول حرفه‌ای پژوهش است.
در واقع، چک‌لیست‌ها نه‌تنها ابزار ارزیابی مقاله نهایی‌اند، بلکه راهنمای عملی دانشجو در تمام مراحل پژوهش به‌شمار می‌آیند.
بنابراین اگر دانشجوی کارشناسی ارشد یا دکتری هستید و در حال تدوین پروپوزال یا پایان‌نامه هستید، پیشنهاد ما در علمی‌نو این است که حتماً پیش از شروع نگارش، نوع مطالعه خود را مشخص کرده و چک‌لیست معتبر متناسب با آن را بررسی و رعایت کنید.
جمع‌بندی: چرا چک‌لیست‌های پژوهشی باید در مرکز توجه پژوهشگران باشند؟
در مسیر تولید دانش علمی معتبر، صرف انجام یک پژوهش کافی نیست؛ نحوه گزارش و ارائه‌ی آن پژوهش، به همان اندازه اهمیت دارد. چک‌لیست‌های پژوهشی، به‌عنوان ابزارهای حرفه‌ای و مبتنی بر شواهد، به پژوهشگران کمک می‌کنند تا:
-
مقاله‌ای دقیق، شفاف و کامل بنویسند،
-
از تکرار خطاهای رایج در گزارش‌دهی اجتناب کنند،
-
و پژوهش خود را برای داوران، خوانندگان و دیگر پژوهشگران قابل ارزیابی، قابل اطمینان و بازتولیدپذیر سازند.
فرقی نمی‌کند که در ابتدای مسیر پژوهش باشید یا در آستانه ارسال مقاله به یک ژورنال بین‌المللی؛ چک‌لیست‌های معتبر مانند CONSORT، PRISMA، STROBE و CARE می‌توانند نقشه راه شما در نگارش علمی حرفه‌ای باشند.
در ایران نیز با توجه به رشد سریع تولید مقالات علمی، ضرورت آشنایی با این ابزارها بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. به‌ویژه برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی، استفاده از چک‌لیست‌های پژوهشی می‌تواند پایان‌نامه‌ای قابل تبدیل به مقاله علمی و پژوهشی پدید آورد که استانداردهای جهانی را رعایت کرده است.
*** اگر هنوز نمی‌دانید از کجا باید شروع کنید، پیشنهاد می‌کنیم به صفحه اصلی شبکه بین‌المللی EQUATOR مراجعه کنید که برای آشنایی کامل با آن به لینک زیر مراجعه فرمایید:
معرفی کامل وب‌سایت EQUATOR: مرجع معتبر چک‌لیست‌های نگارش پژوهش‌های علمی
در علمی‌نو نیز در تلاشیم به‌زودی مجموعه‌ای کامل از آموزش‌های مربوط به انواع چک‌لیست‌ها را به زبان فارسی منتشر کنیم تا همراه حرفه‌ای شما در مسیر نگارش علمی باشیم.
کامنت‌ها
هیچ کامنتی برای این پست وجود ندارد.
نظر خود را برای ما ارسال کنید
اگر وارد حساب کاربری شوید، فیلدهای نام و ایمیل به طور خودکار پر می‌شوند.