ضریب تأثیر یا Impact Factor: از تعریف تا منابع معتبر و روش محاسبه

در دنیای پژوهش علمی، انتخاب مجله برای چاپ مقاله یکی از گام‌های استراتژیک و حساس به شمار می‌آید. در این میان، شاخص‌هایی مانند Impact Factor (ضریب تأثیر) نقش تعیین‌کننده‌ای در ارزیابی اعتبار مجلات علمی ایفا می‌کنند. این شاخص که توسط مؤسسه Clarivate منتشر می‌شود، نشان می‌دهد یک مقاله منتشرشده در یک مجله خاص، به‌طور میانگین چند بار در سایر مقالات علمی ارجاع داده شده است. به بیان ساده، هرچه Impact Factor یک مجله بالاتر باشد، آن مجله از دید جامعه علمی معتبرتر تلقی می‌شود.

اهمیت این شاخص فراتر از صرفاً رتبه‌بندی مجلات است؛ چرا که در بسیاری از موارد، پژوهشگران، داوران، نهادهای علمی، و حتی کمیته‌های ارتقاء هیئت علمی از آن به عنوان یکی از معیارهای اصلی ارزیابی کیفیت آثار علمی بهره می‌برند. در نتیجه، درک دقیق از مفهوم، شیوه محاسبه و محدودیت‌های ضریب تأثیر، برای هر پژوهشگری ضروری است.

Impact Factor چیست؟ تعریف دقیق و تاریخچه

Impact Factor یا همان ضریب تأثیر، یکی از شاخص‌های بین‌المللی برای سنجش میزان اعتبار علمی و تأثیرگذاری یک مجله علمی پژوهشی است. این شاخص نخستین‌بار توسط یوجین گارفیلد (Eugene Garfield)، بنیان‌گذار پایگاه Institute for Scientific Information (ISI) در دهه ۱۹۶۰ معرفی شد و بعدها توسط شرکت Clarivate Analytics از طریق پایگاه Journal Citation Reports (JCR) به‌صورت سالانه منتشر شد.

به‌طور دقیق، ضریب تأثیر یک مجله در سال X برابر است با تعداد کل ارجاعات به مقالات منتشرشده آن مجله در دو سال گذشته، تقسیم بر تعداد مقالات منتشرشده در همان بازه. به‌عنوان مثال، اگر مجله‌ای در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ مجموعاً ۱۰۰ مقاله منتشر کرده باشد و در سال ۲۰۲۵، این مقالات ۳۰۰ بار توسط دیگر پژوهش‌ها مورد استناد قرار گرفته باشند، ضریب تأثیر آن مجله در سال ۲۰۲۵ برابر با ۳ خواهد بود.

این شاخص برای نخستین‌بار در حوزه علوم پزشکی و علوم پایه کاربرد پیدا کرد، اما به‌تدریج در بیشتر حوزه‌های علمی نیز به یک مرجع برای ارزیابی کیفیت مجلات تبدیل شد. با گذشت زمان، انتقادات علمی و مفهومی نیز نسبت به کارایی مطلق این شاخص مطرح شد، که در بخش‌های بعدی به آن‌ها پرداخته خواهد شد.

چگونه Impact Factor محاسبه می‌شود؟

محاسبه Impact Factor بر اساس فرمولی استاندارد و دو ساله انجام می‌شود که توسط پایگاه Journal Citation Reports (JCR) ارائه می‌گردد. این فرمول به گونه‌ای طراحی شده تا بتواند به‌صورت کمی، میزان استنادهایی را که به مقالات یک مجله در سال‌های گذشته شده‌اند، محاسبه کند و نشان دهد که آن مجله تا چه اندازه در حوزه تخصصی خود اثرگذار بوده است.

فرمول رسمی محاسبه Impact Factor:

IF = تعداد کل استنادات به مقالات منتشرشده در دو سال قبل / تعداد کل مقالات منتشرشده در همان دو سال

مثال کاربردی:
فرض کنید می‌خواهید ضریب تأثیر یک مجله را برای سال ۲۰۲۵ محاسبه کنید:

• تعداد مقالات منتشرشده توسط آن مجله در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴: ۱۲۰ مقاله

• تعداد استنادات به این ۱۲۰ مقاله در سال ۲۰۲۵: ۳۶۰ بار

در این صورت:

Impact Factor 2025 = 360 ÷ 120 = 3.0

این بدان معناست که به‌طور میانگین، هر مقاله‌ای که در آن مجله در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ منتشر شده، سه بار در سال ۲۰۲۵ مورد استناد قرار گرفته است.

نکات مهم در محاسبه:

• تنها مقالاتی در نظر گرفته می‌شوند که به‌عنوان مقاله پژوهشی (article) یا مرور (review) شناخته شده باشند؛ سرمقاله‌ها، نامه‌ها به سردبیر و سایر مطالب غیردانشگاهی محاسبه نمی‌شوند.

• استنادات صرفاً از سوی مجلات نمایه‌شده در پایگاه Web of Science قابل قبول هستند.

• داده‌ها به‌صورت سالانه توسط Clarivate منتشر شده و در پایگاه JCR قابل دسترسی هستند.

محاسبه دقیق و منظم ضریب تأثیر، به پژوهشگران، کتابداران و سیاست‌گذاران علمی کمک می‌کند تا بتوانند درباره کیفیت و اعتبار علمی مجلات قضاوت کنند و در انتخاب مجله مناسب برای انتشار، تصمیم بهتری بگیرند.

آیا مقالات Preprint و نامه به سردبیر در محاسبه Impact Factor در نظر گرفته می‌شوند؟

در محاسبه "مخرج" (تعداد مقالات منتشرشده):

• فقط "قابل استنادها" (Citable Items) مانند:

  • مقالات اصلی (Original Articles)

  • مرورهای سیستماتیک (Reviews)

در نظر گرفته می‌شوند.

اما Preprintها، نامه به سردبیر، سرمقاله‌ها (Editorials)، اخبار علمی، و مواردی مانند مطالب آموزشی کوتاه یا نظر شخصی در محاسبه مخرج لحاظ نمی‌شوند.

در محاسبه "صورت" (تعداد استنادات):

• همه نوع استناد به هر نوع محتوای منتشر شده در مجله (حتی سرمقاله، نامه، یا preprint پذیرفته‌شده و منتشرشده) می‌تواند در صورت کسر وارد شود.

• یعنی اگر یک نامه به سردبیر یا حتی preprint نهایی‌شده مورد استناد قرار بگیرد، آن استناد شمارش می‌شود.

بنابراین اگر نامه‌ای به سردبیر در یک مجله منتشر شده باشد، به‌عنوان یک "Citable Item" در نظر گرفته نمی‌شود ولی اگر مورد استناد قرار گیرد، آن استناد شمارش می‌شود.

در صورت نیاز، رفرنس رسمی Clarivate را از اینجا دریافت کنید و مطالعه بفرمایید.

منابع معتبر برای مشاهده Impact Factor

۱. Journal Citation Reports (JCR) – Clarivate

منبع اصلی و رسمی مشاهده ضریب تأثیر، سامانه Journal Citation Reports یا همان JCR از شرکت Clarivate Analytics (مالک پایگاه Web of Science) است. این پلتفرم به‌صورت سالانه اطلاعات به‌روز‌شده از شاخص‌های استنادی مجلات معتبر علمی را منتشر می‌کند. برای دسترسی به JCR، لازم است به نسخه دارای اشتراک (معمولاً از طریق دانشگاه‌ها یا کتابخانه‌های علمی) دسترسی داشته باشید.

🔗 آدرس: https://jcr.clarivate.com

۲. پایگاه Web of Science

اگرچه Web of Science مستقیماً ضریب تأثیر را نشان نمی‌دهد، اما ارتباط کامل با JCR دارد و معمولاً لینک مستقیم به صفحه مجله در JCR را در پروفایل هر ژورنال فراهم می‌کند. استفاده از Web of Science راه خوبی برای جستجوی مجله و بررسی جایگاه علمی آن است.

🔗 آدرس: https://www.webofscience.com

3. سایت رسمی مجله

بسیاری از مجلات معتبر، ضریب تأثیر خود را به‌صورت شفاف در صفحه اصلی یا در بخش "About the Journal" وب‌سایتشان منتشر می‌کنند. با این حال، همیشه توصیه می‌شود صحت این عدد را با منابع رسمی مثل JCR تطبیق دهید؛ زیرا برخی وب‌سایت‌ها ممکن است ضریب‌های غیرواقعی یا جعلی درج کنند.

4. Scopus و Elsevier Journal Finder (برای شاخص‌های جایگزین مانند CiteScore)

اگرچه Scopus و سامانه‌هایی مانند Elsevier Journal Finder شاخص‌هایی همچون CiteScore را ارائه می‌دهند، اما بعضی مواقع آن‌ها نیز ضریب تأثیر تقریبی یا اطلاعات مکملی درباره کیفیت مجله ارائه می‌دهند که در ارزیابی کلی مفید است.

🔗 آدرس:

• https://www.scopus.com

• https://journalfinder.elsevier.com

مزایا و محدودیت‌های استفاده از ضریب تأثیر (Impact Factor)

 مزایای ضریب تأثیر

1. شاخصی سریع و شناخته‌شده برای ارزیابی اعتبار مجلات
   Impact Factor یکی از پرکاربردترین و شناخته‌شده‌ترین شاخص‌ها برای ارزیابی اولیه اعتبار و کیفیت علمی مجلات است. پژوهشگران، نهادهای ارزیاب، و دانشگاه‌ها معمولاً از این شاخص برای انتخاب مجلات مناسب برای انتشار مقاله یا ارزیابی عملکرد علمی استفاده می‌کنند.

2. معیار مهم در ارتقاء علمی و استخدام هیئت علمی
   بسیاری از دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی هنگام بررسی رزومه‌ها، مقالات منتشرشده در مجلات دارای ضریب تأثیر بالا را به عنوان معیار کیفیت علمی پژوهشگر در نظر می‌گیرند.

3. معیار انتخاب مجله برای ارسال مقاله
   پژوهشگران تازه‌کار یا بین‌رشته‌ای می‌توانند با استفاده از ضریب تأثیر، لیستی از مجلات معتبر را برای انتخاب هدف انتشار تهیه کنند.

4. مبنایی برای مقایسه مجلات در یک رشته علمی خاص
   ضریب تأثیر امکان مقایسه عملکرد مجلات مختلف در یک حوزه موضوعی را فراهم می‌سازد. البته این مقایسه باید در زمینه علمی مشابه انجام شود (درون‌حوزه‌ای).

 محدودیت‌های ضریب تأثیر

1. عدم سنجش دقیق کیفیت علمی مقالات
   ضریب تأثیر فقط میانگین تعداد ارجاع‌ها به مقالات یک مجله را در دو سال اخیر نشان می‌دهد. این شاخص هیچ تضمینی برای کیفیت یا نوآوری علمی تک‌تک مقالات منتشرشده در مجله ندارد.

2. تأثیرپذیری از تعداد معدودی مقاله پراستناد
   چند مقاله بسیار پراستناد می‌توانند ضریب تأثیر یک مجله را به‌طور غیرواقعی افزایش دهند؛ در حالی‌که بقیه مقالات مجله ممکن است استنادات کمی داشته باشند.

3. امکان سوءاستفاده توسط مجلات
   برخی مجلات ممکن است با سیاست‌های تحریریه هدفمند (مثلاً تشویق به خوداستنادی یا انتشار مقالات مروری پراستناد) ضریب تأثیر خود را به‌طور مصنوعی افزایش دهند.

4. محدودیت زمانی (دوره دوساله)
   Impact Factor فقط به استنادات دو سال گذشته نگاه می‌کند؛ در حالی‌که در برخی حوزه‌ها (مانند علوم انسانی یا علوم پایه) مقالات ممکن است پس از مدت طولانی‌تری مورد توجه قرار گیرند.

5. ناکارآمدی در مقایسه بین‌رشته‌ای
   نمی‌توان ضریب تأثیر مجله‌ای در حوزه پزشکی را به‌درستی با مجله‌ای در حوزه فلسفه یا علوم اجتماعی مقایسه کرد، چرا که رفتار استنادی در رشته‌های مختلف متفاوت است. ( در این خصوص می‌توان از شاخص SNIP استفاده کرد.)

آیا بالا بودن IF همیشه نشانه کیفیت است؟

بالا بودن IF یک مجله می‌تواند به‌عنوان یکی از نشانه‌های تأثیر علمی آن مجله در نظر گرفته شود، اما این معیار تنها به تنهایی نمی‌تواند معیار دقیقی برای سنجش کیفیت علمی یک مجله باشد. برای ارزیابی دقیق‌تر کیفیت یک مجله، باید به مجموعه‌ای از معیارها از جمله محتوای علمی، فرآیند داوری، نوع مقالات و دیگر شاخص‌ها توجه کرد. بنابراین، محققان و پژوهشگران باید با دقت بیشتری در انتخاب مجلات برای انتشار مقالات خود عمل کنند و از شاخص IF به‌عنوان تنها معیار استفاده نکنند.

نکاتی برای پژوهشگران در استفاده از IF

پژوهشگران باید به یاد داشته باشند که ضریب تأثیر (IF) هرچند می‌تواند اطلاعات مفیدی درباره تأثیر یک مجله در جامعه علمی ارائه دهد، اما تنها یک شاخص از بسیاری از معیارهاست که باید در نظر گرفته شوند. در اینجا چند نکته برای استفاده بهینه از IF وجود دارد:

1. مقایسه با مجلات مشابه: برای انتخاب بهترین مجله برای انتشار مقاله، پژوهشگران باید IF مجلات را در زمینه خاص خود مقایسه کنند. استفاده از IF به‌تنهایی ممکن است منجر به انتخاب‌های اشتباه شود، به‌ویژه در رشته‌هایی که به‌طور طبیعی ارجاع کمتری دریافت می‌کنند.

2. توجه به فرآیند داوری: حتی مجلات با IF بالا ممکن است فرآیند داوری ضعیفی داشته باشند. پژوهشگران باید از اطمینان حاصل کنند که مجله‌ای که انتخاب می‌کنند، فرآیند داوری دقیق و علمی دارد تا مقاله آن‌ها از کیفیت لازم برخوردار شود.

3. تمرکز بر محتوای علمی: به جای اینکه فقط به IF توجه شود، پژوهشگران باید محتوای مقالات منتشرشده در یک مجله را نیز بررسی کنند. آیا این مقالات از نظر علمی معتبر و نوآورانه هستند؟

4. در نظر گرفتن معیارهای دیگر: IF تنها یکی از معیارهای ارزیابی است. پژوهشگران باید به شاخص‌هایی مانند h-index، altmetrics و دیگر ارجاعات غیرسنتی نیز توجه کنند تا یک تصویر جامع از تأثیر یک مجله یا مقاله به‌دست آورند.

5. مطالعه وضعیت طولانی‌مدت مجله: IF ممکن است در طول زمان تغییر کند. بررسی روند تغییرات IF یک مجله در سال‌های اخیر می‌تواند به پژوهشگران کمک کند تا ارزیابی دقیق‌تری از جایگاه آن مجله در رشته خود داشته باشند.

در این مقاله بررسی کردیم که ضریب تأثیر (IF) یکی از معیارهای مهم برای ارزیابی مجلات علمی است، اما این شاخص به‌تنهایی نمی‌تواند نشان‌دهنده‌ی کیفیت واقعی یک مجله باشد. پژوهشگران باید هنگام انتخاب مجله برای انتشار مقاله، عوامل مختلفی مانند فرآیند داوری، محتوای علمی و معیارهای دیگر را نیز در نظر بگیرند. استفاده از IF باید در چارچوب دقیق‌تری انجام شود تا از انتخاب‌های صحیح و علمی اطمینان حاصل گردد.

شما به‌عنوان پژوهشگر، تا چه حد در انتخاب مجله برای انتشار مقالات خود به IF توجه می‌کنید؟
آیا معیارهای دیگری را نیز برای ارزیابی مجلات در نظر می‌گیرید؟