آشنایی با PROSPERO: پایگاه ثبت مرورهای سیستماتیک و متاآنالیز

در سال‌های اخیر، مرورهای سیستماتیک به یکی از پایه‌های اصلی پژوهش‌، به‌ویژه در حوزه سلامت و بهداشت، تبدیل شده‌اند. این نوع از پژوهش‌ها با هدف جمع‌بندی و تحلیل نظام‌مند نتایج مطالعات پیشین انجام می‌شوند تا تصویری جامع، دقیق و قابل اعتماد از وضعیت یک موضوع علمی ارائه دهند.

اما سؤال مهمی که در ابتدای مسیر نگارش مرور سیستماتیک مطرح می‌شود:

آیا مطالعه مروری مشابهی پیش از این انجام شده است؟

اگر بله، چه زمانی انجام شده، چه روشی به کار رفته و نتایج آن چه بوده است؟

پاسخ به این پرسش‌ها به پژوهشگران کمک می‌کند تا از تکرار غیرضروری پژوهش‌ها جلوگیری کنند، منابع مالی و زمانی را بهینه مصرف کنند و به شفافیت و کیفیت علمی بالاتر دست یابند.

در گذشته یافتن چنین اطلاعاتی کار ساده‌ای نبود. پژوهشگران مجبور بودند میان ده‌ها وب‌سایت، ژورنال تخصصی و پایگاه داده جستجو کنند تا بفهمند آیا پروژه‌ای مشابه در حال انجام است یا خیر. این مشکل باعث شد ایده ایجاد یک پایگاه داده جهانی برای ثبت مرورهای سیستماتیک پیش از شروع آن‌ها شکل بگیرد.

نتیجه این تلاش‌ها، در سال ۲۰۱۱ با راه‌اندازی پایگاه PROSPERO توسط مؤسسه ملی تحقیقات سلامت بریتانیا (NIHR) به ثمر نشست.

PROSPERO چیست؟

PROSPERO (مخفف International Prospective Register of Systematic Reviews) یک سامانه بین‌المللی برای ثبت مرورهای سیستماتیک پیش از انجام است. این پایگاه تحت مدیریت مرکز مرورها و توزیع داده‌ها (CRD) در دانشگاه یورک (University of York) انگلستان فعالیت می‌کند و از سال ۲۰۱۱ تاکنون به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای شفافیت پژوهشی شناخته می‌شود.

هدف اصلی PROSPERO، ایجاد دسترسی آزاد و شفاف به اطلاعات مرورهای سیستماتیک در حال انجام یا تکمیل‌نشده است تا پژوهشگران دیگر بتوانند از وجود چنین پروژه‌هایی مطلع شوند.

ثبت مرورها در PROSPERO رایگان است و هر پژوهشگر از هر کشوری می‌تواند پروتکل مرور سیستماتیک خود را در آن ثبت کند.

چرا ثبت مرور سیستماتیک در PROSPERO اهمیت دارد؟

مرور سیستماتیک یک فرآیند دقیق و چندمرحله‌ای است که شامل جستجو، ارزیابی و ترکیب شواهد از مطالعات پیشین می‌شود. پیش از شروع این فرآیند، پژوهشگران باید پروتکل مرور سیستماتیک خود را طراحی کنند.

پروتکل در واقع طرح اولیه و نقشه اجرای مرور سیستماتیک است. این سند شامل جزئیاتی مانند هدف پژوهش، سوال اصلی، روش‌های جستجو، معیارهای ورود و خروج مطالعات، روش ارزیابی کیفیت و شیوه تجزیه و تحلیل داده‌ها می‌شود.

ثبت این پروتکل در PROSPERO پیش از شروع مرور، مزایای متعددی دارد:

افزایش شفافیت پژوهش:

ثبت پروتکل باعث می‌شود مراحل پژوهش به‌صورت عمومی مستند شود و هر فردی بتواند از آن آگاه شود. این کار به جلوگیری از دست‌کاری نتایج یا انتخاب گزینشی مطالعات کمک می‌کند.

پیشگیری از تکرار غیرضروری تحقیقات:

بسیاری از پژوهشگران پیش از شروع مرور سیستماتیک، PROSPERO را جستجو می‌کنند تا مطمئن شوند پروژه مشابهی در جریان نیست. این کار از هدررفت زمان و منابع جلوگیری می‌کند.

افزایش کیفیت مرورهای سیستماتیک:

مطالعات نشان داده‌اند مرورهایی که پیش از شروع در PROSPERO ثبت شده‌اند، از نظر روش‌شناسی دقیق‌تر و باکیفیت‌تر از مرورهایی هستند که بدون ثبت قبلی انجام می‌شوند.

تقویت همکاری‌های بین‌المللی:

ثبت عمومی پروتکل‌ها به پژوهشگران این فرصت را می‌دهد که با تیم‌های دیگر در حوزه مشابه ارتباط برقرار کنند و پروژه‌های مشترک انجام دهند.

افزایش اعتماد در فرآیند انتشار:

داوران و سردبیران مجلات علمی می‌توانند پروتکل ثبت‌شده در PROSPERO را با مقاله نهایی مقایسه کنند تا از صحت مراحل اجرای پژوهش اطمینان یابند.

رشد و گسترش PROSPERO در جهان

PROSPERO در سال نخست فعالیت خود، تنها ۳۵۹ پروتکل ثبت‌شده داشت. اما با گذشت زمان و افزایش آگاهی جامعه علمی، این تعداد به‌سرعت رشد کرد. تا اکتبر ۲۰۱۷ بیش از ۲۶٬۵۰۰ پروتکل در آن ثبت شد. امروزه (تا سال ۲۰۲۵)، پایگاه PROSPERO شامل بیش از ۳۸۰٬۰۰۰ رکورد ثبت‌شده از پژوهشگران بیش از ۱۰۰ کشور جهان است.

بیشترین ثبت‌ها مربوط به پژوهشگران کشورهای زیر بوده است:

• انگلستان (حدود ۱۸٪ از کل ثبت‌ها)
• استرالیا (حدود ۱۱٪)
• ایالات متحده (حدود ۱۰٪)

این آمار نشان‌دهنده اعتماد گسترده جامعه پژوهشی جهانی به PROSPERO است.

چه مرورهایی در PROSPERO ثبت می‌شوند؟

پایگاه PROSPERO مرورهای سیستماتیکی را می‌پذیرد که:

• حداقل یک نتیجه مرتبط با سلامت انسان داشته باشند.

• شامل مطالعات انسانی یا حیوانی مرتبط با بیماری‌های انسانی باشند.

• بر حوزه‌هایی مانند درمان، پیشگیری، عوامل خطر، پیش‌آگهی، تشخیص، خدمات سلامت، آموزش، رفاه اجتماعی و سیاست‌های سلامت متمرکز باشند.

در مقابل، مرورهای صرفاً نظری، مرورهای عمومی یا مرورهای scoping (مقیاس‌سنجی) در PROSPERO ثبت نمی‌شوند.

فرآیند ثبت مرور سیستماتیک در PROSPERO

ثبت یک مرور سیستماتیک در PROSPERO فرآیندی ساده اما دقیق دارد. این مراحل به‌صورت خلاصه عبارتند از:

۱. ایجاد حساب کاربری

پژوهشگر ابتدا باید در وب‌سایت رسمی PROSPERO (به نشانی https://www.crd.york.ac.uk/PROSPERO/) یک حساب کاربری بسازد.

۲. تکمیل فرم ثبت پروتکل

در فرم ثبت، پژوهشگر باید دست‌کم ۲۲ فیلد اجباری را تکمیل کند. برخی این فیلدها شامل موارد زیر هستند:

• عنوان مرور سیستماتیک

• نام و وابستگی سازمانی نویسندگان

• هدف و سوال پژوهش (بر اساس چارچوب PICO یا PECO)

• معیارهای ورود و خروج مطالعات

• روش‌های جستجو در پایگاه‌های اطلاعاتی

• نحوه استخراج و تحلیل داده‌ها

• روش ارزیابی کیفیت و خطر سوگیری

• برنامه انتشار نتایج

همچنین ۱۸ فیلد اختیاری وجود دارد که پژوهشگر می‌تواند برای تکمیل بیشتر اطلاعات از آن‌ها استفاده کند، مانند توضیح پیشینه پژوهش یا منابع مالی پروژه.

۳. تأیید و ارسال پروتکل

پس از تکمیل فرم، پژوهشگر باید صحت اطلاعات را تأیید کند. ارسال پروتکل به معنای پذیرش بررسی اولیه توسط مدیران PROSPERO است. این بررسی شامل داوری علمی نیست، بلکه تنها از نظر کامل بودن، وضوح و قابلیت فهم ارزیابی می‌شود.

۴. دریافت شماره ثبت

پس از تأیید، پروتکل یک شماره ثبت یکتا دریافت می‌کند. از این پس، اطلاعات مربوط به مطالعه مروری در پایگاه به‌صورت عمومی قابل مشاهده است و هر پژوهشگر دیگری می‌تواند آن را جستجو کند.

۵. به‌روزرسانی اطلاعات

اگر در طول انجام مرور، تغییراتی در روش یا برنامه ایجاد شود، پژوهشگر می‌تواند رکورد خود را ویرایش و نسخه جدید را با ذکر تاریخ تغییر ثبت کند.

نقش ORCID در ثبت پروتکل‌ها

از فوریه ۲۰۲۵، پژوهشگرانی که قصد ثبت پروتکل در PROSPERO دارند باید شناسه ORCID داشته باشند. ORCID یک شناسه دیجیتال منحصربه‌فرد برای پژوهشگران است که کمک می‌کند سوابق علمی و انتشارات هر فرد در سطح جهانی به‌درستی شناسایی شود. این اقدام باعث می‌شود:

• اعتبار علمی ثبت‌ها افزایش یابد؛

• از ثبت‌های تکراری جلوگیری شود؛

• و ارتباط میان پروتکل و مقالات نهایی حفظ شود.

نحوه جستجو در PROSPERO

یکی از امکانات ارزشمند PROSPERO، قابلیت جستجوی پیشرفته پروتکل‌ها است.

در صفحه اصلی سایت، گزینه «Search» در نوار بالایی وجود دارد که کاربر را به صفحه جستجوی پیشرفته هدایت می‌کند. در این بخش می‌توان:

• از اصطلاحات MeSH (Medical Subject Headings) برای جستجوی دقیق‌تر استفاده کرد؛

• نتایج را با فیلترهای متنوع مانند تاریخ، کشور، وضعیت پروژه و نوع مداخله محدود کرد؛

• و تاریخچه جستجو را ذخیره و ترکیب کرد.

این قابلیت‌ها به پژوهشگران کمک می‌کند تا به‌سرعت از وجود مرورهای مشابه یا مرتبط با موضوع خود مطلع شوند.

به‌روزرسانی و پیگیری پروژه‌ها

پروتکل‌های ثبت‌شده در PROSPERO پس از انتشار، باید به‌روزرسانی شوند. نویسندگان موظف‌اند:

• پس از تکمیل مرور سیستماتیک، لینک مقاله نهایی را در رکورد خود درج کنند؛

• در صورت لغو یا توقف پروژه، دلیل آن را ذکر نمایند.

با این حال، برخی پروتکل‌ها به‌روزرسانی نمی‌شوند. این نوع رکوردها که گاهی به آن‌ها «مرورهای زامبی» گفته می‌شود، ممکن است پژوهشگران دیگر را سردرگم کنند. بنابراین توصیه می‌شود پژوهشگران تنها زمانی پروتکل ثبت کنند که قصد واقعی برای اجرای آن دارند.

چالش‌ها و محدودیت‌های PROSPERO

با وجود مزایای فراوان، استفاده از PROSPERO چالش‌هایی نیز دارد:

• برخی پژوهشگران نگران‌اند که با ثبت عمومی پروتکل، ایده پژوهشی‌شان توسط دیگران کپی شود.

• برخی رکوردها به‌دلیل عدم به‌روزرسانی، وضعیت نامشخصی پیدا می‌کنند.

• و از آنجا که پروتکل‌ها در PROSPERO داوری نمی‌شوند، کیفیت ثبت‌ها کاملاً وابسته به دقت نویسندگان است.

با این حال، مزایای ثبت پروتکل در PROSPERO به‌مراتب بیشتر از این نگرانی‌ها است و در سطح جهانی به‌عنوان یک استاندارد اخلاقی پژوهش شناخته می‌شود.

پروژه‌های آموزشی و دانشجویی در PROSPERO

اگر مرور سیستماتیک در قالب پروژه آموزشی یا دانشجویی انجام می‌شود، امکان ثبت آن در قالب Student Project وجود دارد. این گزینه به دانشجویان اجازه می‌دهد پروتکل خود را با استاد یا ناظر به اشتراک بگذارند بدون آنکه رکورد به‌صورت عمومی منتشر شود. این قابلیت برای آموزش اصول نگارش مرور سیستماتیک بسیار مفید است و به دانشجویان کمک می‌کند با ساختار واقعی یک پروتکل بین‌المللی آشنا شوند.

مقایسه PROSPERO با سایر پایگاه‌ها

در حالی که برخی سازمان‌ها مانند Cochrane و Joanna Briggs Institute (JBI) نیز پروتکل‌های مرور سیستماتیک را منتشر می‌کنند، این پایگاه‌ها معمولاً فقط پروژه‌های داخلی خود را ثبت می‌کنند. اما PROSPERO برخلاف آن‌ها، برای همه پژوهشگران از سراسر جهان باز است و محدود به یک نهاد یا شبکه خاص نیست. پروتکل‌های Cochrane و JBI نیز به‌طور خودکار در PROSPERO بارگذاری می‌شوند تا پایگاه کامل‌تر باشد.

دسترسی آزاد برای همه

تمام اطلاعات موجود در PROSPERO به‌صورت رایگان و آزاد در دسترس عموم است. هر کسی بدون نیاز به عضویت یا پرداخت هزینه می‌تواند در این پایگاه جستجو کند، پروتکل‌ها را بخواند و از آن‌ها در طراحی پروژه‌های خود بهره ببرد. این ویژگی، PROSPERO را به یکی از مهم‌ترین نمونه‌های دانش باز (Open Science) در عرصه پژوهش‌های سلامت تبدیل کرده است.

نتیجه‌گیری

پایگاه PROSPERO یکی از مهم‌ترین ابزارهای جهانی برای ارتقای شفافیت، کیفیت و کارآمدی در پژوهش‌های علمی است.
با ثبت پروتکل مرور سیستماتیک پیش از انجام پژوهش، پژوهشگران نه تنها از تکرار غیرضروری تحقیقات جلوگیری می‌کنند، بلکه به اعتماد، انسجام و پیشرفت علمی جامعه پژوهشی نیز کمک می‌کنند.

در دنیایی که علم با سرعتی بی‌سابقه در حال رشد است، PROSPERO به عنوان پلی میان شفافیت و همکاری عمل می‌کند؛ پلی که مسیر پژوهش‌های آینده را روشن‌تر، هدفمندتر و اخلاقی‌تر می‌سازد.